Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego"2

5.3.2. Cechy typowe jednostek frazeologicznych

Frazeologia to dział leksykologii badający utrwalone (stałe) wielowyrazowe połączenia wyrazów, zwane idiomami, związkami frazeologicznymi lub frazeologizmami. Owe ustalone połączenia wielowyrazowe stanowią funkcjonalnie niepodzielne jednostki systemu językowego: znaczenia frazeologizmu nie da się wyprowadzić ze znaczenia tworzących go wyrazów (por. np. rzucać grochem o ścianę ‘mówić na darmo, bez żadnego efektu’). W systemie językowym frazeologizm jako całość spełnia funkcję pojedynczego leksemu.

W innym znaczeniu frazeologia to zbiór związków frazeologicznych stanowiących część zasobu słownikowego danego języka. Powyższe znaczenie terminu „frazeologia” wykorzystywane jest w szerokim i wąskim rozumieniu. Do frazeologii w szerokim rozumieniu odnoszone są idiomy, połączenia frazeologiczne o różnym stopniu zespolenia komponentów oraz stałe połączenia typu skrzydlatych słów, fraz etykiety językowej itp., które często wychodzą poza ramy połączeń wyrazowych (czyli są wypowiedzeniami). W wąskim znaczeniu frazeologia to wyłącznie idiomy i utrwalone połączenia wyrazowe - funkcjonalne korelaty wyrazu jako jednostki nominatywnej języka. W tym wypadku frazeologizmy są znakami językowymi nominacji wtórnej (realizowanej za pomocą określonych mechanizmów językowych; o czym patrz wyżej).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Sam termin „frazeologia" powstał w XVI wieku i początkowo oznaczał styl, słownictwo. Pod koniec XVIII wieku uzyskał znaczenie terminologiczne ‘zbiór związków wyrazowych’, a obok niego w mowie potocznej większości języków europejskich również znaczenie ‘puste słowa, hasła bez głębszych treści, frazesy’. Rejestracja ustalonych połączeń wyrazowych rozpoczęła się u początków leksykografii, ale frazeologia jako odrębna dyscyplina językoznawcza ukształtowała się dopiero w XX wieku. Za prekursora frazeologii uważa się Ch. BalIy’ego [Charles Bally - językoznawca szwajcarski, uczeń i kontynuator koncepcji F. de Saussure’a. Zdefiniował związek frazeologiczny i dał pierwszą klasyfikację tych związków, zapoczątkowując nowy dział nauki o języku - frazeologię]. Rozwój intensywnych badań teoretycznych i ustalenie odrębności frazeologii nastąpiły od połowy XX wieku przede wszystkim w ZSRR (W.W. Winogradów, N.M. Szanskij, M.I. Mołotkow i in.), a także w Polsce (S. Skorupka, D. Buttler i in.).

Frazeologia jako pośrednia płaszczyzna języka sytuuje się na styku płaszczyzny leksykalno-semantycznej i syn taktycznej. Cechą charakterystyczną wymienionych płaszczyzn jest to, że nie posiadają one własnej jednostki językowej. Ich jednostki bowiem powstają na jednej płaszczyźnie, a funkcjonują jako jednostki innej płaszczyzny. Frazeologizmy powstają w składni, a funkcjonują na równych prawach w systemie leksy-kalno-semantycznym: są swego rodzaju leksemami-„wieloczłonami” (Koczergan 1999: 148). Struktura frazeologizmu jest porównywalna ze strukturą grupy wyrazowej bądź zdania, a jego semantyka - ze znaczeniem jednostek leksykalnych.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W rosyjskojęzycznej literaturze teoretycznej czynione są próby (W.L. Archangielski, A. W. Kunin) wydzielenia frazeologii jako odrębnej hierarchicznej płaszczyzny języka. Brak jest jednakże do tego wystarczających podstaw. Jeżeli nawet przyjmiemy, że frazeologizm to odrębna samodzielna jednostka języka (nie zapominając o tym, że frazeologizmy mają różną strukturę), to i w tym wypadku nie spełnia on kryteriów jednostek danej płaszczyzny. Od faktycznych jednostek językowych - fonemów, morfemów, wyrazów - frazeologizmy różnią się tym, że są one a) różnorodne pod względem strukturalnym; b) nie mogą być przetransponowane w kod wyższego rzędu; c) nie łączą się z analogicznymi jednostkami (por.; fonemy mogą łączyć się z fonemami, morfemy z morfemami, wyrazy z wyrazami); d) są tworzone z grup wyrazowych, lecz nie jako rezultat regularnego wzajemnego oddziaływania wyrazów, a wbrew niemu; e) w planie funkcjonalnym nie mają takiej uniwersalności, jaką powinny posiadać jednostki samodzielnej płaszczyzny językowej (żl. A. Eapatt. ^paieoiocia e cucmeMi stosu, lBaHO-d)pauKiBCbK 1977, s. 156).

Ponieważ termin „połączenie wyrazów” jest pojęciem o niewyrazistym zakresie, jednym z podstawowych problemów było odgraniczenie frazeologii od słowotwórstwa, zajmującego się m.in. wyrazami złożonymi (np. żelazobeton, biało-czerwony, sokowirówka, wówczas), z drugiej zaś strony odgraniczenie od paremiologii, której przedmiotem są przysłowia, będące również ustalonymi połączeniami wyrazów. Jako ogólną zasadę przyjęto, że komponenty związków frazeologicznych zachowują cechy odrębnych wyrazów, przede wszystkim rozdzielność syntaktyczną (zwaną nieciągłością, dyskretno-ścią) [dyskretny - nieciągły, przerywany], a także odrębność akcentową, zdolność odmiany gramatycznej i in., podczas gdy komponenty wyrazów złożonych te właściwości tracą, stając się jak gdyby morfemami (EJO 1999).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W szczegółowych wypadkach decyzja zależy od założeń metodologicznych i hierarchii tych właściwości. Od paremiologii różni się frazeologia przede wszystkim metodologią badawczą i sposobem podejścia: dla frazeologii przysłowia są połączeniami wyrazów i jednostkami o strukturze zdaniowej, a dla paremiologii są one minimalnymi tekstami literatury ludowej.

Drugim trudnym problemem jest odróżnienie związków frazeologicznych od struktur syntaktycznych. Jako jednostki słownika związki frazeologiczne są w jakimś stopniu nieregularne i utrwalone w języku, podczas gdy struktury syntaktyczne są tworzone doraźnie na podstawie reguł składniowych. Nieregulamość może wynikać z użycia w związku frazeologicznym osobliwych wyrazów lub form wyrazowych, por. kochać na zabój, odłożyć ad acta, nie bez kozery, wyjść za mąż itp., z przenośnego lub archaicznego znaczenia niektórych komponentów związku, np. czarna rozpacz, mąż stanu itp., z przenośnego charakteru całego połączenia, np. biały kruk, cicho jak makiem zasiał, wejść (w skład czegoś) kuchennymi schodami itp.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W dalszym ciągu dyskusyjnymi problemami we frazeologii pozostają: stosunek frazeologii do onomastyki (czy za frazeologizmy należy uznać nazwy złożone typu Nowy Targ, Zielona Góra oraz metaforyczne typu Wiosna Ludów, Czarny Ląd, Nowy Świat ‘Ameryka’), stosunek frazeologii do terminologii specjalistycznej, metodologia etymologii frazeologizmów, sposoby Ieksy-kograficznego opisu frazeologizmów i in. Ukształtowana w XX wieku frazeologia jest obecnie przedmiotem intensywnych badań i różnorodnych eksperymentów.

Frazeologia jako nauka opisuje specyfikę frazeologizmów jako znaków wtórnej nominacji, ich znaczenia, strukturę, charakter ich powierzchniowych związków lek-sykalno-syntaktycznych, a także cechy ekspresywno-stylistyczne i relacje systemowe z innymi jednostkami frazeologicznymi i wyrazami. Oprócz tego bada ona zasady wyróżnienia frazeologizmów, metody ich opisu, klasyfikację i możliwości opracowania leksykograficznego. Jednym z ważniejszych zadań tego działu językoznawstwa jest ustalenie etniczno-językowej specyfiki frazeologii, ponieważ w każdym języku posiada ona niepowtarzalny plan wyrażenia i w ten sposób utrwala narodowy koloryt danego języka. Skutkiem tego jest fakt, że przeważająca większość frazeologizmów jest nie-przekładalna na inny język.

Utrwalenie związku wyrazowego, odróżniającego go od swobodnie tworzonych konstrukcji składniowych, ma trzy aspekty: strukturalny, denotacyjny [denotacja - zakres

223