Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4

Morfem gramatyczny z kolei to najmniejsza jednostka języka pełniąca funkcję gramatyczną, czyli służąca tylko lub przede wszystkim do tego, aby wskazywać relacje zachodzące między elementami tekstu lub modyfikować znaczenie tych elementów (w języku polskim typowe morfemy gramatyczne to końcówki fleksyjne, przyimki, spójniki, afiksy).

Morfemy są jednostkami języka, nie występują więc bezpośrednio w tekście. Tekstowa reprezentacja morfemu - to morf. Morf jest najmniejszym posiadającym znaczenie elementem, dającym się wyodrębnić w wypowiedzeniu. Wszelkie fonologicznie różne tego typu jednostki językowe są różnymi morfami, nawet jeżeli ich funkcja jest identyczna, a istniejące między nimi różnice fonologiczne dadzą się wyjaśnić jako rezultat oboczności (altemacji, wymiany) morfologicznej.

Jeśli zatem między jakimiś dwiema tego typu jednostkami morfologicznymi istnieje różnica fonologiczna i (lub) znaczeniowa, są one dwoma różnymi morfami. Na przykład różnymi morfami są zarówno jednostki /las/ i lleśl występujące w las, w le-sie, jak też ^llprośl, ²/prośi oraz ²lprośl, występujące odpowiednio w prosić, prosię i w prosie (od proso). Każdy morf jest reprezentantem (realizacją) odrębnego morfemu.

Między zbiorem morfów a zbiorem morfemów danego języka zachodzi wzajemnie niejednoznaczna relacja: jeden morfem może być reprezentowany przez kilka różnych morfów będących wariantami tego morfemu (allomorfami). Na przykład morfem LAS jest w polszczyźnie reprezentowany przez morfy /las/ i lleśl. Por. ros. lMopo3/, /Mopo3 V, /Mopootc/ i /MopaoKt odpowiednio w: .\10p03, Mopo3umb, Mopootcy i 3auopaotcueamb. Z drugiej strony jednostka morfologiczna o określonej strukturze fonologicznej może być reprezentantem kilku różnych morfemów (por. trzy różne morfy mające fonolo-giczną postać Iprośf). W ostatnim wypadku mamy do czynienia z morfami homonimicznymi (EJO 1999).

Stosunek morfu do morfemu jest podobny jak stosunek głoski do fonemu: podobnie jak fonem jest w konkretnych wypowiedzeniach (tekstach) reprezentowany przez głoskę, tak morfem jest reprezentowany przez morf.

Jak powiedziano, tekstową reprezentacją morfemu jest morf. Jednemu morfemowi może odpowiadać kilka różnych morfów. Na przykład morfem o znaczeniu ‘ręka’ w polszczyźnie występuje jako ręk-, ręk’-, rąk-0, ręc-, ręcz-, rącz-, a nawet rąś- i rąch-(ręk-a, ręk-i, rąk-0, ręc-e, ręcz-ny, rącz-ka, rąsi-a, rąch-a). Każdy z przytoczonych typów realizacji morfemu ręk- to allomorf. Allomorfy (warianty morfemu, alternanty morfemu) zatem to różne fonologicznie morfy reprezentujące ten sam morfem. Jeden z allomorfów - najbardziej wyrazisty - traktuje się zwykle jako morf podstawowy i to on symbolizuje cały morfem (w przytoczonym wyżej przykładzie jest to morf ręk-).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Zakres pojęcia allomorfu zależy od definicji morfemu przyjętej w ramach danej teorii morfologicznej. Tak więc np. jeżeli w teorii morfologii nawiązującej do praskiej szkoły strukturalistycznej morfy i roki i /lal/ występujące np. w jeden rok, dwa lata są interpretowane jako realizacje dwóch różnych morfemów (supletywnych), to z punktu widzenia strukturalizmu amerykańskiego zostaną one potraktowane jako allomorfy jednego morfemu (EJO 1999).

3.5.3. Części mowy

Obok morfemu, jednymi z podstawowych dla morfologii są pojęcia części mowy stanowiące jej wyrazisty podsystem. Częściami mowy określa się zazwyczaj klasy wyrazów wyróżniane w każdym języku naturalnym ze względu na wspólne cechy różnego typu. Dzięki podziałowi wyrazów na części mowy można identyfikować duże grupy, wyraźnie ze sobą skontrastowane. Wspólne cechy mogą dotyczyć znaczenia (wyrazy nazywające przedmioty, czynności, właściwości przedmiotów itd.), odmiany, funkcji w zdaniu. Zatem odróżnieniu wyrazów jako należących do różnych części mowy służą ich cechy fleksyjne (morfologiczne), znaczeniowe i składniowe. Każdy z tych trzech typów własności wyrazów może osobno lub łącznie z pozostałymi wystąpić jako kryterium podziału, czyli zasada porządkująca opis (inaczej: klasyfikacja wyrazów na części mowy może być oparta na kombinacji wszystkich trzech kryteriów klasyfikujących).

Fleksyjne kryterium podziału wyrazów na części mowy to kryterium służące wyodrębnieniu tych grup wyrazów, które mają różne formy i z tej racji są określane jako wyrazy odmienne. Wystarczy odpowiednio określić cechy, według których każda grupa wyrazów się odmienia, żeby uzyskać podział na rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i czasowniki. Niewyróżnione zostają części mowy, które mają jedną formę (wyrazy nieodmienne). Semantyczne kryterium podziału na części mowy pozwala na charakterystykę dużej części wyrazów jako nazw, które odnoszą się do elementów rzeczywistości na zasadzie konwencji, symbolicznie. Są to jednak tylko takie wyrazy, które mają własne, samodzielne znaczenie. W tym ujęciu rzeczowniki to nazwy rzeczy i osób, czasowniki - nazwy procesów (czynności i stanów), przymiotniki - nazwy cech przedmiotów, przysłówki - nazwy cech procesów lub cech właściwości przedmiotów. Funkcją wymienionych części mowy jest więc nazywanie realiów. Według składniowego kryterium podziału na części mowy grupuje się wyrazy słownikowe (leksemy) na podstawie łączliwości (możliwości połączenia) ich form z formami innych leksemów w wypowiedzeniu.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Podstawy podziału wyrazów na części mowy stworzyli filozofowie i gramatycy antycznej Grecji. Oni też dali początek nie rozstrzygniętym do dziś kontrowersjom wokół problemu części mowy. Kontrowersje te, dotyczące przede wszystkim kryteriów klasyfikacji na części mowy, sprawiają, że do tej pory nie istnieje żadna ogólnie przyjęta teoria części mowy, w skrajnych zaś sformułowaniach kwestionowana bywa w ogóle sensowność problemu części mowy. Sporna pozostaje zarówno definicja części mowy, jak i procedura ich wyznaczania.

Klasyfikacje na części mowy w językach europejskich były dawniej wzorowane na podziale wyrazów, jaki stosuje się w gramatykach języka łacińskiego (filozoficzne podstawy klasyfikacji wyrazów słownikowych na części mowy stworzyli jednak starożytni Grecy).

Każdy język dysponuje swoim zestawem części mowy. Różnice dotyczą zarówno samego składu, jak i zakresu poszczególnych części mowy. Na przykład opozycja wśród części mowy czasownika i przymiotnika, naturalna dla języków słowiańskich, w języku chińskim nie występuje: w języku chińskim dwie wymienione klasy wyrazów są złączone w jedną część mowy - predykatyw (najogólniej: orzecznik). W języku bułgarskim rzeczowniki nie mają kategorii przypadka, zamiast tego posiadają morfologiczną kategorię określoności / nieokreśloności, która jest wyrażana z pomocą specjalnego post-pozytywnego rodzajnika, por. rpam>m ‘miasto’, roneMus/w rpaą ‘wielkie miasto’, Haniasm roneM rpaą ‘nasze wielkie miasto’, rapama ‘dworzec’, neHTpajiHama rapa ‘dworzec centralny’, Mopemo ‘morze’ (zob. też wyżej). W wielu językach afrykańskich

135