Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4

niowych leksemów, opierający się na mechanizmie przesuwania centrum znaczeniowego Ieksemu. Prowadzi to do stopniowego zacierania się podstawowego znaczenia pierwotnego i wchodzenia na to miejsce wtórnego znaczenia peryferycznego. W konsekwencji tego przeniesienia, mającego podstawy w kategorii podobieństwa, następuje metaforyzacja i utrwalenie się nowego znaczenia (rozpatrzmy to zjawisko na materiale polszczyzny). Przeniesienie nazwy obserwujemy np. w następujących wyrazach: bezcenny - średniopolskie ‘bez wartości, nic nie wart’ > 'nie dający się oszacować (wycenić) z powodu zbyt wielkiej wartości’ > nowopolskie ‘drogocenny, kosztowny’; bolączka - staropolskie, średniopolskie ‘miejsce, które boli’ - ‘wrzód’ > nowopolskie XX wiek ‘trudność, zmartwienie’; jasełka < staropolskie jasełka, jasły, jaśle, staropolskie ‘żłób dla bydła’ > średniopolskie ‘figurki obrazujące narodzenie Chrystusa w stajence’ > nowopolskie ‘widowisko kościelne lub ludowe na temat narodzenia Chrystusa’; wyga < ‘wyżeł’, średniopolskie ‘pies myśliwski’ > ‘stary pies’ > nowopolskie ‘ktoś mający duże doświadczenie, sprytny, obrotny’ (Nauka 2002).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Znaczenie podstawowe wyrazu to znaczenie najczęściej używane lub najbardziej podstawowe, takie, które się nasuwa poza określonym kontekstem. W słownikach umieszcza się je na pierwszym miejscu. Nie musi to być znaczenie podstawowe w sensie historycznym, tzn. pierwotne, wyjściowe. Np. przymiotnik cywilny znaczył w przeszłości ‘obywatelski’ (takie znaczenie pozostało w związku frazeologicznym śmierć cywilna oraz w terminologii prawniczej - kodeks cywilny ‘odnoszący się do strony prawnej stosunków osobistych, rodzinnych i majątkowych obywateli’). Natomiast dzisiejsze, podstawowe znaczenie tego wyrazu to ‘niewojskowy’. Znaczeniem podstawowym przymiotnika czarny jest ‘kolor najciemniejszy ze wszystkich’, poza tym wyraz ten ma jeszcze sześć znaczeń pobocznych, drugorzędnych (inaczej: peryferycznych).

Zmiany stylistyczno-ekspresywnego nacechowania leksemów i ich znaczeń zachodzą w płaszczyźnie przemian zakresu treści i w płaszczyźnie ich stosowania w różnych odmianach stylowych. Zjawisko to obserwujemy w następujących wyrazach: kmieć < czeskie kmet; staropolskie ‘wysoki urzędnik książęcy’ > staropolskie ‘wieśniak, posiadacz gospodarstwa rolnego’ > średniopolskie ‘chłop pańszczyźniany’ > nowopolskie XIX wiek ‘włościanin, rolnik’ > XX wiek (potocznie na wsi) ‘bogaty gospodarz’, (potocznie i pogardliwie w mieście) ‘o kimś, kto pochodzi ze wsi’; włodarz < staropolskie włodać, władać, staropolskie ‘władca, monarcha’ > średniopolskie ‘wójt; zarządca czyjegoś majątku’, dziś wyraz nieużywany; dupa - staropolskie i XVI wiek ‘wydrążenie, otwór; dziupla’, staropolskie (od XV wieku) i średniopolskie ‘tyłek’, ‘srom’ > nowopolskie (potocznie i wulgarnie) ‘to samo’; flejtuch < niem. jleet-tuch, średniopolskie ‘opatrunek z szarpi używany do tamowania krwi’ > nowopolskie XX wiek (potocznie i pogardliwie) ‘człowiek nieporządny, niechlujny, niedbały; brudas’; grat < średnioniemieckie gerate, średniopolskie ‘sprzęt’, ‘wyprawa ślubna panny młodej’ > nowopolskie XX wiek (potocznie) ‘przedmiot małowartościowy’ (Nauka 2002).

Zmiany znaczeniowe leksemów zachodzą nie w płaszczyźnie systemu leksykalnego (leksyku), lecz w płaszczyźnie mówienia (komunikatów, przekazów językowych), zwykle również w wyniku oddziaływania czynników pozajęzykowych: kulturowych, ekonomicznych, politycznych itp. Zmiany te jednak utrwalają się i wchodzą w skład leksykalnego (systemowego, realnego) znaczenia leksemów. W ten sposób w ciągu ewolucyjnym języka zmienia się konotacja leksemów, a tym samym wchodzą one w nowe relacje w obrębie leksyku, jeśli chodzi o ich przynależność do pól semantycznych, co powoduje przekształcanie całego systemu leksykalnego danego języka.

4.4.4. Rozwój semantyczny wyrazu

Znaczenia leksykalne wyrazów nie są niezmienne - pozostają w ciągłym rozwoju. Przyczyn tego rozwoju należy doszukiwać się w zmianach odzwierciedlanej przez język rzeczywistości, w rozwoju myślenia i świadomości człowieka i wreszcie w wieloaspektowej wzajemnej zależności wyrazów wewnątrz samego języka. Zmiana rzeczywistości, powstanie w niej nowych przedmiotów i zjawisk często pociąga za sobą konieczność nadania wyrazowi nowego sensu, czyli rozwój w nim nowego znaczenia, por. ros.: Hucm depeea ‘liść drzewa’, nucm 6y\taeu ‘arkusz (kartka) papieru’ i cmanbHou nucm ‘arkusz blachy stalowej’; udem Medeedb ‘idzie niedźwiedź’, udem noe3d ‘jedzie pociąg’ i udem neKiĄust ‘trwa wykład’.

Jednym z najbardziej częstych rezultatów rozwoju znaczenia leksykalnego jest wieloznaczność wyrazu. Wieloznaczność (polisemia) polega na tym, że dany leksem ma kilka (co najmniej dwa - wtedy mówi się o „dwuznaczności” jako szczególnym przypadku polisemii) dających się wyodrębnić znaczeń (zakresów znaczeniowych), które -łącznie - dają się podporządkować określonemu pojęciu nadrzędnemu. Nierzadko wyrazy w swoim rozwoju uzyskują dziesięć do dwudziestu znaczeń. Na przykład rosyjski czasownik udmu ‘iść’ posiada około dwudziestu pięciu znaczeń, francuski wyraz aller ‘wyruszać dokądś, przemieszczać się w taki czy inny sposób’ - ponad piętnaście, angielski czasownik do ‘robić, wykonywać’ - ponad szesnaście, niemiecki wyraz kommen ‘przychodzić, przyjeżdżać’ - sześć, czeskie posoleni ‘pozwolenie, zezwolenie’ - pięć, polskie nastawiać - nie mniej niż pięć itd. Polisemia wynika z ekonomiczności języka -jeden wyraz może nazywać kilka przedmiotów, zjawisk czy pojęć. Między poszczególnymi znaczeniami (w przeciwieństwie do homonimii) istnieją określone związki i zależności.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. I. Możliwość wyodrębnienia w wyrazie kilku znaczeń zbliża relację semantyczną polisemii do antonimii i synonimii (patrz niżej), dla których również konstytutywne jest rozkładalne na składniki bezpośrednie pojęcie (znaczenie) nadrzędne. To zarazem odróżnia polisemię od homonimii - homonimy nie są (nie muszą być) podporządkowane pojęciu nadrzędnemu - z którą łączy polisemię tożsamość formalna leksykalnych jednostek wieloznacznych.

2. Termin polisemia wprowadzony został przez Michela Brćala [francuski filolog, badacz mitów, językoznawca; stworzył podstawy nauki o znaczeniu wyrazów, którą nazwał semantyką; uchwycił różnicę między znaczeniem strukturalnym wyrazu i jego znaczeniem realnym; sklasyfikował zmiany znaczeniowe i wyróżnił ich typy; interesował się wpływem faktów cywilizacji na rozwój znaczenia wyrazów].

Poszczególne znaczenia wyrazu polisemantycznego łączą się różnorako ze sobą tworząc określoną strukturę znaczeniową. Z uwagi na charakter organizacji (zależności, motywacji) poszczególnych znaczeń wyrazu wieloznacznego wyróżnia się kilka typów (struktur) polisemii:

1. Wieloznaczność „gwiaździsta”, gdzie każde ze znaczeń wtórnych jest bezpośrednio pochodne od znaczenia podstawowego (przyczyną przenośnego użycia jest tu przede wszystkim podobieństwo kształtu). Taka strukturę tworzy np. wyraz bęben: a) znaczenie podstawowe ‘instrument muzyczny’; b) ‘część maszyn o kształcie cylin-

175