Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego6

nie rozróżnia się przysłówków i przymiotników. W niektórych językach wydziela się tylko imię i czasownik (np. w języku jurna Indian Ameryki Północnej), które sa_ najbardziej uniwersalnymi częściami mowy. Jednocześnie znane są języki, głównie wśród tzw. języków inkorporacyjnych, w których części mowy są jak gdyby „splecione” z częściami zdania, co w ogóle nie znajduje wyrazistego odzwierciedlenia w języku.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Języki inkorporacyjne to języki, których jedną z cech charakterystycznych pod względem typologicznym jest inkotporacyjna budowa orzeczenia. Zjawisko to polega na włączaniu do orzeczenia określeń zaimkowych, a nawet rzeczownikowych, przez co mieści się w nim gramatyczny schemat całego zdania.

3.6. Płaszczyzna składniowa 3.6.1. O przedmiocie składni

Płaszczyznę składniową stanowi system mechanizmów językowych, które zapewniają tworzenie jednostek komunikacyjnych (wypowiedzeń). W świadomości każdego mówiącego egzystuje pewna liczba abstrakcyjnych modeli (schematów), które pozwalają na budowanie dowolnej liczby konkretnych tworów odpowiednio ukształtowanych intonacyjnie i służących do porozumiewania się. Celem składni jako nauki jest opis struktury i funkcji wypowiedzenia interpretowanych w aspekcie komunikatywnym, czyli w relacji do określonej sytuacji, do nadawcy i do odbiorcy (kwestia ta zostanie rozpatrzona w oparciu o rosyjskojęzyczną literaturę składniową).

W składni realizowany jest związek części mowy z częściami (członami) zdania. Jak powiedziano, jednym z kryteriów podziału wyrazów na części mowy są właściwe im funkcje (własności) składniowe. Wyrazy jako części mowy wchodząc we wzajemne relacje składniowe, tj. stając się członami zdania, uzyskują nową jakość gramatyczną. Aby opisać zależności składniowe, jakie zachodzą w zdaniu Pies ugryzł Janka, nie należy badać znaczeń poszczególnych użytych w nim wyrazów (ani ich odmiany), tylko ich własności składniowe (np. to, że czasownik ugryzł wymaga uzupełnienia przez rzeczowniki odpowiadające na pytania „kto?” i „kogo?”) oraz związki, w jakie wchodzą składniki tego wypowiedzenia (pies ugryzł, ugryzł Janka).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Składnia (z grec. syrttaksis ‘zestawienie, uszeregowanie’) [również: syntaktyka, syntaksa] to w tradycji gramatycznej obok morfologii dział gramatyki, którego przedmiot stanowiło łączenie się wyrazów w zdaniu. W jej zakres wchodziło badanie szyku wyrazów, formalnych związków składniowych między wyrazami (a więc zgody, rządu i przynależności), wreszcie mniej więcej od XVIII wieku funkcji pełnionych przez nie w zdaniu (np. funkcji podmiotu, orzeczenia, przydaw-ki itd.). Współcześnie przez składnię rozumie się teorię, która formułuje reguły tworzenia wyrażeń złożonych z wyrażeń prostych o funkcji semantycznej. Jest więc składnia zbiorem reguł (formuł) odzwierciedlających prawidłowości łączenia się takich wyrażeń prostych w wyrażenia złożone. Jest to rozumienie składni szersze od tradycyjnego. Poza jej zakresem znajdują się tym samym reguły tworzenia wyrażeń złożonych typu stolic-a, dobr-y, prac-owa-ć, ponieważ wyrażenia -a, -y, -owa-ć będące ich składnikami nie pełnią funkcji semantycznej. Wyrażenia typu stolic-a i in. na płaszczyźnie składniowej są zatem traktowane jako proste. Współczesne prace językoznawcze pokazują, w jaki sposób z różnych punktów widzenia można opisywać zagadnienia składniowe (EJO 1999).

W najnowszych opracowaniach składniowych stykamy się z opinią, że w składni można wyróżnić dwa rozdziały - składnię części mowy i składnię wypowiedzenia.

Składnia części mowy opisuje możliwości wyrazów w zakresie ich łączliwości i selekcji (tj. Walencję składniową), sposoby realizacji tych możliwości (zgodę, koordynację, rząd, przynależność) oraz wyrażane przez nie relacje (predykatywne, atrybutywne, relacje obiektu, okoliczności itd.)- Rozdział ten nazywany jest składnią syntagmatyczną.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Łącżliwość lo możliwość wstępowania elementów językowych w związki z innymi elementami. Najczęściej mówi się o łączliwości wyrazów (por. np. możliwość kombinacji zarówno wielki dom, jak i duży dom, ale tylko wielki uczony). Selekcja polega na tym, że poszczególne wyrażenia oraz ich zbiory mogą wstępować w regularne związki syntaktyczne tylko z niektórymi innymi wyrażeniami lub ich zbiorami, ale nie ze wszystkimi, a więc wybierają one - selekcjonują - pewną część spośród wszystkich wyrażeń składających się na dany język w celu tworzenia wraz z nimi wyrażeń o wyższym stopniu złożoności. Każdemu wyrażeniu i zbiorowi wyrażeń należącemu do jakiegoś systemu semantycznego z gramatyką właściwe są zatem ograniczenia w zakresie łączliwości z innymi wyrażeniami. Walencja (wartościowość syntaktyczna) to w terminologii L. Tesniere'a zdolność wyrażeń do otwierania wokół siebie miejsc, czyli pozycji dla innych wyrażeń. Zdolność ta jest zależna od właściwości reprezentowanych przez nie struktur sensu. Inaczej - jest to całokształt potencjalnych związków wyrazu, zakres jego łączliwości z innymi wyrazami. Walencja stanowi podstawę budowania modeli związków składniowych. Łucien Tesnićre - syntaktolog, strukturalista francuski. Stosował trójpoziomową analizę zdania: pierwszy poziom, powierzchniowy, dotyczy zasad szyku wyrazów; drugi poziom to struktura morfologiczna, trzeci poziom, głęboki, wykorzystuje związki strukturalne między elementami struktur językowych.

Składnia wypowiedzenia z kolei opisuje wewnętrzną strukturę, komunikatywne typy zdań, ich semantykę i transformacje synonimiczne. Składnia wypowiedzenia jest przeciwstawiana składni syntagmatycznej jako takiej, która jest pozbawiona funkcji komunikatywnej. A zatem składnia syntagmatyczna i składnia wypowiedzenia stanowią dwa absolutnie różne rozdziały pod względem przeznaczenia i działania mechanizmów języka. Właśnie niemożność sprowadzenia tych dwóch aspektów do jednego czy usunięcia z opisu języka któregoś z nich doprowadziła do wyróżnienia niezależnych działów - teorii grupy wyrazowej (badającej właściwości wyrazów w zakresie ich szeroko rozumianej łączliwości) i teorii zdania. Przedstawiciele różnych kierunków gramatycznych przypisują tym rozdziałom niejednakową wagę. Zwolennicy gramatyki ogólnej (logicznej) rozpatrują składnię jako naukę o zdaniu, a zwolennicy gramatyki formalnej i strukturalnej na pierwszy plan wysuwają grupę wyrazową.

Pozostaje zatem problem podstawowej jednostki składni. W językoznawstwie długo trwała dyskusja, jaką strukturę powinno się uważać za podstawową jednostkę synta-ktyczną- grupę wyrazową lub zdanie. Niekiedy znacznie zwiększa się liczbę podstawowych jednostek składni, zaliczając do nich grupę wyrazową zdanie pojedyncze, zdanie pojedyncze z dodatkowymi członami (typu szeregu czy członu wyodrębnionego), zdanie złożone, a nawet tekst. Rozpatrując składnię jako odrębną płaszczyznę struktury języka to - podobnie jak ma to miejsce we wszystkich pozostałych płaszczyznach - należy wskazać jedną jednostkę podstawową W językoznawstwie od dłuższego czasu ponawiane są próby znalezienia takiej jednostki. Dla F.F. Fortunatowa była to grupa wyrazowa (uważał on, że zdanie to zaledwie odmiana grupy wyrazowej); dla F. de Saussure’a - syntagma, co w istocie jest tym samym, ponieważ przez syntagmę rozumiał on dwa wyrazy połączone ze sobą związkiem podrzędnym. Przyjąć grupę wyrazową za podstawową jednostkę składni jednak nie można choćby z tego względu, że w języku względnie szeroko reprezentowane są zdania jednowyrazowe (Noc. Świta. Po-

137