Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4

tywność przejawia się w kategoriach gramatycznych modalności, czasu i osoby. Inni natomiast stoją na stanowisku, że predykatywność wyrażana jest przeważnie za pośrednictwem dwóch kategorii - czasu i osoby, wyodrębniając modalność jako samodzielną cechę zdania. W każdym razie predykatywność wykazuje współzależność z modalnoś-cią, ponieważ w realnych wypowiedzeniach wszystkie te kategorie - komunikatywność, predykatywność, modalność - istnieją łącznie tworząc jedną z centralnych jednostek składni, a mianowicie zdanie.

Kategoria czasu w składni traktowana jest jako współzależność treści wypowiedzenia i momentu mówienia. Przy pomocy form czasownika czas może być oznaczony jako poprzedzający moment mówienia, równoczesny z nim bądź następujący po tym momencie: Mope my Meno. Mope utyMum. Mope 6ydem uyMemb u 3aempa.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Należy rozróżniać kategorię czasu morfologicznego i kategorię czasu syntaktycznego. Morfologiczne znaczenie czasu właściwe jest formom czasownika jako formom wyrazu. W paradygmacie morfologicznym wmaio (‘tumaeuib, wmaem...) - mmaji (mmwia...) - óydy m imama (Cyóeiub numamb...) - wma/oufuS... - su ma#... forma czasownika jest ściśle oznaczona: posiada ona tylko jedno - najbardziej abstrakcyjne i uogólnione znaczenie określonego punktu na abstrakcyjnej skali czasu. Czas składniowy jest kategorią poziomu zdania posiadającą swoje własne formalne środki wyrażenia. Właśnie w rezultacie wewnętrznego zróżnicowania czasu morfologicznego i syntaktycznego przy pomocy morfologicznych form czasownika w warunkach kontekstu mogą być wyrażane takie znaczenia temporalne, które w żadnym stopniu nie wykazują współzależności z danym morfologicznym znaczeniem formy czasownika. Por. np. uwarunkowane przez kontekst użycie syntaktycznego czasu teraźniejszego (wyrażonego przez morfologiczną formę czasu teraźniejszego czasownika) dla oznaczenia czynności w przyszłości (3aempa x edy: Ceeodm x etąe cmydewn, a laempa x UHMeuep) lub w przeszłości (Hdy n etepa no ynuye, edpy!...\ Bnepa tece/ibe, a ce:od»si e.iejbi) czy syntaktycznego czasu przeszłego do oznaczenia przyszłości (JJo csuóohm, x nomen).

Kategoria osoby z kolei określana bywa jako współzależność sytuacji komunikatywnej i osoby mówiącego. Kategoria osoby przejawia się albo w bezpośrednim przypisaniu określonej sytuacji mówiącemu, albo w odniesieniu jej do współrozmówcy (współrozmówców) czy też osoby trzeciej (osób trzecich). W zdaniu syntaktyczna kategoria osoby wyrażana jest przy pomocy zaimków osobowych i/lub form osobowych czasownika. Negatywna (zerowa) forma osoby (nie-7/1) może być wyrażana przy pomocy różnych części mowy zajmujących pozycję subiekta. Na przykład treść komunikatywna wypowiedzenia H numy nucbMo jest powiązana z mówiącym, Tu nuuteiub nucbMO -ze współrozmówcą mówiącego, Oh numem nucbMo - z osobą nie biorącą udziału w dialogu (z osobą trzecią). W wypowiedzeniu Mdem doycdb nieosobowy (przedmiotowy) subiekt dootcdb przeciwstawiany jest mówiącemu jako subiektowi.

Modalność jest rozpatrywana zwykle jako kategoria wyrażająca ustosunkowanie się mówiącego do treści wypowiedzenia. Owo ustosunkowanie się może być różne i zależnie od tego, które jego typy uznaje się za należące do kategorii modalności, jest ona rozumiana szerzej lub węziej. Przy węższym rozumieniu za modalne uważa się predykaty oznaczające przekonanie mówiącego o prawdziwości lub nieprawdziwości treści wypowiedzenia [predykat - jednostka językowa, tj. wyraz lub grupa wyrazów, której zasadniczą funkcją jest funkcja zdaniotwórcza, czyli taka, jaką pełni w zdaniu orzeczenie]. Mówiący zatem może twierdzić o czymś, że jest to prawdziwe, może to negować, może czegoś sobie życzyć lub żądać, może coś zakładać, może zachęcać do czynności itd. Przy szerszym rozumieniu do kategorii modalności zalicza się również predykaty oznaczające uczuciowy związek mówiącego do treści wypowiedzenia (np. niestety, przykro mi, żałują, cieszą sią, boją sią itd.). Ich podobieństwo do typu poprzedniego polega na tym, że użyte w tej samej, co tamte pozycji nie służą do orzekania czegokolwiek

0    mówiącym, ale wyrażają jego postawę.

Modalność jest wyrażana czasownikowymi formami trybu. W języku rosyjskim w formach trybu oznajmującego utrwaliło się modalne znaczenie realności wyrażające zgodność treści wypowiedzenia z rzeczywistością: Mawun nomen e mmny. ManwuK xodum e uiKony. ManbuuK 6ydem xodumb e wKony. W formach trybu rozkazującego

1    przypuszczającego wyrażane jest modalne znaczenie irrealności (nierealności), czyli niezgodności treści wypowiedzenia z rzeczywistością. Sytuacja komunikatywna w takich wypowiedzeniach pojawia się jako możliwa, potrzebna, pożądana: nomen 6u mu e kuho. nycmb oh cxodum e kuho. npunecu Mne muzy. rde oKe ManbHUK?

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. W rosyjskiej literaturze przedmiotu ugruntowało się stanowisko, że zdanie pojedyncze posiada swój własny system cech formalnych pozwalających za pomocą specjalnych środków gramatycznych oznaczać, że to, o czym komunikujemy, albo realnie urzeczywistnia się w teraźniejszości, przeszłości bądź przyszłości, albo jest ujmowane jako itrealne, czyli możliwe, wymagane, pożądane itd. Cały ten kompleks znaczeń gramatycznych bywa nazywany modałnością obiektywną. Znaczenie obiektywno-modalne, czyli znaczenie stosunku tego, o czym jest mowa w wypowiedzeniu, do rzeczywistości jest obecne w każdym zdaniu. Do znaczeń modalnych odnoszą się ponadto wszystkie te znaczenia, które przekazują stosunek mówiącego do zawartej w wypowiedzeniu treści. Są to znaczenia subiektywno-modalne. Modalność subiektywna nie jest obecna w każdym wypowiedzeniu: mówiący może w żaden sposób nie wyrażać swojego stosunku do komunikatu. Jednakże bardzo często znaczenie modalności subiektywnej w zdaniu występuje. Jest ono wyrażane najróżniejszymi środkami językowymi: przy pomocy intonacji, szyku wyrazów, powtórzenia wyrazów, partykuł, wyrazów wtrąconych, wykrzykników (oraz kombinacji tych środków).

2. Powyższe ustalenia dotyczące podstawowych właściwości zdania pozostają w ścisłym związku ze stwierdzeniem, że predykatywność stanowi znaczenie gramatyczne schematu strukturalnego zdania i przejawia się w systemie form będących w opozycji do znaczeń realności nierealności (tj. wspomnianej modalności obiektywnej) oraz - w ramach znaczenia realności - w systemie temporalnych znaczeń teraźniejszości, przeszłości i przyszłości.

W kształtowaniu zdania wyjątkowa rola przypada intonacji. W zasadzie każdy wyraz może stać się wypowiedzeniem, jeżeli zostanie wymówiony z określoną intonacją (Marna!', Deszcz?', Naprzód!). Jest rzeczą oczywistą, że bez intonacji nie może być wyrażona ani modalność, ani predykatywność w ogóle.

Intonacja zaliczana jest (oprócz pauz i akcentu syntaktycznego, zwanego też akcentem logicznym) do prozodycznych cech składniowych. O istotnej funkcji prozodycz-nych cech składniowych mówimy wtedy, gdy są one jedynymi sygnałami jakiejś konkretnej opozycji (funkcji lub struktury językowej). I tak np. tylko intonacja może rozstrzygnąć o modalności. Wypowiedzenie Przyjdziesz jest zdaniem pytającym, gdy intonacja jest rosnąca, rozkazującym, gdy intonacja opada, a na pierwszej sylabie umieszczono mocny akcent, lub stwierdzającym, gdy intonacja opada, lecz z mniejszą różnicą wysokości, niż w zdaniu rozkazującym i bez wzmocnionego nacisku. Interpretacja wymówionego tekstu Nie wiem, co robisz jako zdania złożonego z podrzędnym dopełnieniowym czy jako dwóch zdań niezależnych (Nie wiem. Co robisz?) zależy wyłącznie od prozodycznych cech składniowych, a zwłaszcza od intonacji: w wypadku zdania złożonego - podniesionej, zapowiadającej ciąg dalszy, w wypadku dwóch zdań skończonych - dla pierwszego opadającej, która oznacza koniec zdania (EJP 1999).

10 - Cz. Lachur, Zarys językoznawstwa...

145