Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego)2

krótkich napisów, które w ilości ok. 270 zachowały się z okresu między VI wiekiem p.n.e. a I wiekiem n.e. Są one spisane w alfabecie miejscowym pochodzenia greckiego. Wszystkie te dialekty wyszły z użycia w pierwszych wiekach n.e. Romanizacji uniknął tylko jeden z dialektów myzyjskich, który przesunąwszy się z centrum półwyspu ku południowemu zachodowi, przekształcił się w dzisiejszy język albański, używany w Albanii i w krajach sąsiednich. Olbrzymią większość słownictwa albańskiego stanowią wyrazy zapożyczone z łaciny, słowiańskiego, tureckiego i nowogreckiego. Tradycja literacka języka albańskiego sięga XVII wieku n.e.

Inna sytuacja była w Europie zachodniej. Niektórzy uczeni przypuszczają, że na początku II tysiąclecia p.n.e. spłynęła z północy do Italii pierwsza, wczesnoitalska fala plemion europejskich. Ich język uległ wskutek oddziaływania podłoża przedindoeu-ropejskiego uległ głębokim zmianom, podobnie jak dialekty grupy luwi-hetyckiej. Pozostałością warstwy wczesnoitalskiej był zapewne w epoce historycznej język Sikulów we wschodniej części Sycylii, a pewne jej elementy zachowały się w słownictwie Wol-sków, Sabinów, Etrusków i Ligurów, a może także łacinie.

W połowie II tysiąclecia p.n.e. Italię zalały dialekty grupy italskiej. Z całości plemion italo-celtyckich pierwsi wyodrębnili się Latynowie, którzy przekroczywszy Alpy i Apeniny, osiedlili się nad dolnym Tybrem. Z dialektów latyńskich używanych w ostatnich latach starej ery znamy trzy. z Faleń (język faliski), z Praeneste i odbiegającą od nich wyraźnie łacinę Rzymu. Drugą falę stały plemiona osko-umbryjskie. Język oski od XIV wieku p.n.e. panował w południowej Italii, podczas gdy Italię środkową opanowały - poza Lacjum - dialekty sabelskie. Północno-wschodnią część półwyspu zajął w XII wieku p.n.e. język umbryjski. Trzecią grupą italską był język wenetyjski, który od XI wieku p.n.e. używany był na północ od ujścia Padu wzdłuż wybrzeży Morza Adriatyckiego aż po Tagliamento.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W I tysiącleciu p.n.e. trzy grupy języków italskich: latyńska, osko-umbryjska i wenetyjska, początkowo dość od siebie różne, wskutek oddziaływania wspólnego sub-stratu językowego i wskutek wzajemnych wpływów wyraźnie się do siebie zbliżyły, tworząc coś w rodzaju ligi italskiej. Między wiekiem II p.n.e. a I n.e. łacina, pierwotnie dialekt latyński Rzymu, opanowała cały półwysep, usuwając z użycia inne dialekty italskie. Między I a V wiekiem n.e. łacina zapanowała w całej prawie Europie zachodniej i w części Bałkanów. Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego, w okresie między wiekiem V a X, dialekty romańskie, wywodzące się z łaciny ludowej, rozpadły się na dziesięć odrębnych języków, a mianowicie: rumuński, wymarły w XIX wieku dalmatyński, włoski, sardyński, retycki w Alpach, francuski, prowansalski, kataloński, hiszpański i portugalski.

W tym samym czasie, gdy plemiona italskie przesuwały się ku południowi, Celtowie dążyli na zachód. Pierwsze oderwały się szczepy mówiące dialektami goidelskimi, które ok. wieku X p.n.e. zajęły Wielką Brytanię, by wyparte stąd przez pobratymców przenieść się ok. roku 400 p.n.e. do Irlandii. W V wieku n.e. Goidele z Irlandii zajmują wyspę Man i Szkocję (gdzie przedtem używany był nieindoeuropejski język Piktów), wskutek czego powstały trzy bliskie sobie języki goidelskie: irlandzki, mański i szkocki. Posuwająca się od XVI wieku ekspansja języka angielskiego ograniczyła język szkocki do Hebrydów, a mański usunęła z użycia w połowie XX wieku. Język irlandzki, ograniczony na początku XX wieku do zachodnich krańców wyspy, dziś zyskuje na znaczeniu dzięki poparciu państwa irlandzkiego.

Pozostałe po odejściu Goidelów plemiona celtyckie zajęły w ostatnim tysiącleciu starej ery Wielką Brytanię, Galię, dolinę Padu, Czechy, część doliny Dunaju i sięgnęły poprzez Bałkany do Azji Mniejszej, postępy jednak romanizacji i hellenizacji usunęły je zupełnie z kontynentu europejskiego w początkach naszej ery. Jedynie w Wielkiej Brytanii utrzymała się grupa brytańskich dialektów celtyckich, tu jednak ekspansja Germanów posuwająca się od V wieku n.e. rozbiła je na trzy części. W ten sposób powstały trzy języki brytańskie: walijski w Walii, wymarły w XVIII wieku, język kórnicki w Konwalii i język bretoński w Bretanii.

Na krańcach północnych obszaru indoeuropejskiego występuje grupa germańska, której kolebką była Jutlandia, południowa Skandynawia i kraje nad dolną Łabą. W początkach naszej ery dialekty germańskie rozbiły się na trzy grupy: wschodnią, północną i zachodnią. Z grupy wschodniej znamy tylko język Gotów, którzy ze Skandynawii przez obszar dzisiejszej Polski i Ukrainy przedostali się w początkach III wieku n.e. na północne wybrzeża Morza Czarnego. Na Krymie język gocki był używany jeszcze w XVI wieku.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Między I a VII wiekiem n.e. plemiona północnogermańskie mówiły językiem pranordyckim, dość jednolitym w całej Skandynawii. Wskutek rozrostu terytorialnego między VIII a X wiekiem dialekty północnogermańskie zaczęły się różnicować, tak że obecnie mamy pięć odrębnych języków tej grupy, przy czym trzy z nich: islandzki w Islandii, język Wysp Owczych i język ludu norweskiego (landsmaal), bliskie sobie, tworzą zespół wybitnie archaiczny. Język szwedzki w Szwecji i Finlandii zajmuje stanowisko pośrednie. Język duński wreszcie w Jutlandii i na wyspach oraz jego od-mianka, używana w Norwegii jako język literacki (riksmaal), są bardzo posunięte w rozwoju.

W I wieku p.n.e. plemiona zachodniogermańskie, językowo jednolite, zajmowały Jutlandię oraz obszar między Łabą i Renem, z którego części południowej dopiero niedawno usunięto plemiona celtyckie. Na tych nowo zajętych obszarach nastąpiły ważne zmiany fonetyczne, które rozbiły obszar zachodniogermański na dwie części: południową i północną. Dalsze stadia rozwojowe podgrupy południowej określamy jako język wysokoniemiecki (dialekty bawarskie, szwabskie, alemańskie i południowofran-końskie), natomiast dawna podgrupa północna uległa rozbiciu w wyniku ekspansji w wieku V do VII n.e. na trzy języki: 1. dolnoniemiecki w północnych Niemczech (sta-rosaski, dziś Plattdeutsch), w Holandii (język holenderski) i w północnej Belgii (język flamandzki); 2. język fryzyjski w północnej Holandii oraz w wyniku ekspansji na wschód na oddalonych od siebie drobnych obszarach aż po Szlezwik; 3. język angielski powstały z dialektów anglosaskich w wiekach V do XI, które uległy w XII i w następnych wiekach silnemu wpływowi języka francuskiego. Od V wieku język angielski rozszerza stale swój obszar na Wyspach Brytyjskich.

Na wschód od Germanów rozciągały się terytoria grupy balto-słowiańskiej w dorzeczu Odry, Wisły i Niemna. Jeszcze w I tysiącleciu przed n.e. podzieliła się ona na dwie bliskie sobie grupy: bałtycką i słowiańską. Ze wszystkich obecnie istniejących grup rodziny indoeuropejskiej grupa bałtycka jest dziś pod wieloma względami najmniej zmienioną w stosunku do języka praindoeuropejskiego. Obejmuje ona zespół zachodni, złożony z dwu wymarłych dziś języków: pruskiego między dolną Wisłą, Pregołą i Bałtykiem oraz jadźwinskiego (jaćwięskiego) na dzisiejszym północnym Mazowszu i w okolicach Suwałk. Język jadźwiński wymarł w XIV wieku, a pruski -

293