Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego#2

wielu przeciwstawień (opozycji), w które wchodzi. Opozycje te wyznaczają jego wartość, czyli miejsce w systemie. Na przykład francuski rzeczownik veau ma to samo znaczenie, co polskie cielą, ale inną wartość, bo znaczy także ‘mięso cielęce’, podczas gdy w polskim systemie słownikowym to „miejsce” jest wypełnione inną nazwą: cielęcina.

De Saussure nie tylko sformułował ogólną zasadę systemowości języka, ale ukazał jej szczegółowy mechanizm. Jednostki języka grupują się w dwóch typach związków. Pierwszy kojarzy elementy pod jakimś względem podobne, tworzące uporządkowane grupy; zespalają się one na zasadzie zbieżności znaczeniowej (np. strach - lęk - obawa

-    bojaźń-przestrach -przerażenie), formalnej (np.jedziemy, zgadujemy, toniemy) albo znaczeniowej i formalnej jednocześnie (np. tradycyjny - tradycjonalny, konik - koniś -koniczek). Dziś takie związki jednostek, które polegają na ich podobieństwie, a więc wymienności w tekście (Ogarnął mnie lęk/strach/przestrach) nazywamy paradygma-tycznymi.

Drugi rodzaj związków kojarzy elementy różniące się formalnie i znaczeniowo, ale regularnie współwystępujące w wypowiedzi (np. bajońskie + sumy, gardzić + kim albo czym). Ponieważ takie stałe kombinacje elementów nazwał de Saussure syntagmami, typ więzi, który je łączy, określił mianem związków syntagmatycznych. Język jako system, czyli zbiór reguł wymienności i łączenia elementów, ma charakter abstrakcyjny, trwały, niezależny od jednostek mówiących, choć musi im być znany, aby w ogóle między nimi mogło dojść do kontaktu słownego. Przeciwstawia się mu mówienie, konkretny, indywidualny akt użycia języka przez jednostkę. Językoznawca badający mowę ludzką musi więc wyraźnie odróżniać te dwie jej płaszczyzny: ogólne, abstrakcyjne reguły i modele - oraz jednostkowe, szczegółowe formy ich realizacji. Mówienie nie istnieje bez języka, którego reguły stanowią jego podstawę, organizują je w sensowną całość. Ale i odwrotnie - język nie realizowany w konkretnych, indywidualnych aktach mowy przestaje istnieć, staje się martwy.

Skoro język jest systemem, należy go badać w całokształcie jego wewnętrznych powiązań. Nie spełniły tego postulatu XIX-wieczne badania historyczne, które skupiały się na szczegółowych zjawiskach i ich zmienności. Stąd kolejne odróżnienie de Saussure’a: analizy diachronicznej, przedstawiającej poszczególne fakty w toku ich ewolucji, i synchronicznej, ujmującej stan całego systemu w jakimś jednym przekroju czasowym (najczęściej współczesnemu badaczowi). Język jako zbiór abstrakcyjnych reguł jest niedostępny bezpośredniemu poznaniu, można jednak badać konkretne, jednostkowe wypowiedzi i na ich podstawie zrekonstruować jego strukturę. Dlatego zasadniczy, wyjściowy obiekt analizy językoznawczej stanowi tekst.

6.2. Strukturalizm

Koncepcja Ferdynanda de Saussure’a dała początek bardzo płodnemu kierunkowi teoretycznemu w językoznawstwie - strukturalizmowi. Jak wynika z samej jego nazwy, reprezentujący go badacze zmierzają do wykrycia wewnętrznej struktury języka. Cel ten

-    ze względu na ogromne komplikacje i wielość zjawisk składających się na system językowy - nie został jeszcze osiągnięty, niemniej jednak w niektórych dziedzinach znacznie się do niego zbliżono. Powstał np. w latach trzydziestych pierwszy struktura-listyczny opis dźwiękowej płaszczyzny języka, zaproponowano nowe metody analizy składniowej. W ostatnich latach intensywnie rozwija się semantyka strukturalna, czyli nauka o organizacji systemu znaczeniowego języka.

Strukturalizm to kierunek metodologiczny w językoznawstwie, do którego podstawowych założeń należy odróżnianie języka jako tworu abstrakcyjnego i społecznego od mówienia, które jest procesem konkretnym i jednostkowym. Strukturaliści podkreślali także konieczność ścisłego odgraniczania w badaniach lingwistycznych aspektu synchronicznego od diachronicznego. Zasługą strukturalistów jest uściślenie wielu pojęć lingwistycznych i zobiektywizowanie metod badawczych w językoznawstwie. Strukturaliści podkreślali konieczność stworzenia z językoznawstwa nauki autonomicznej, nie posługującej się kryteriami i metodami zapożyczonymi z innych dyscyplin. Z tego punktu widzenia krytykowali psychologizm młodogramatyków.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Młodogramatycy - szkoła językoznawcza, powstała w latach siedemdziesiątych XIX wieku w Niemczech (Lipsk). Głównym przedmiotem zainteresowania młodogramatyków były badania historyczno-porównawcze, które doprowadzili do szczytu rozwoju. Znani są głównie z tego, że sformułowali zasadę o bezwyjątkowości praw głosowych oraz wypracowali pojęcie analogii. Wśród założycieli szkoły młodogramatycznej wymienia się przede wszystkim Karla Brugmanna, Ber-tholda Delbriicka, Hermanna Paula. Młodogramatycy znaleźli wkrótce swoich zwolenników poza granicami Niemiec. Należeli do nich tacy uczeni, jak Filip Fedorowicz Fortunatów, Aleksej Aleksandrowicz Sza-chmatow, Antoine Meillet, Jan Michał Rozwadowski, Jan Łoś i in.

2. Początki strukturalizmu tkwią w XVllI-wiecznej filozofii i logice, zwłaszcza w koncepcjach E. Bon-nota de Condillaca, a mniej lub bardziej wyraźne zapowiedzi koncepcji strukturalistycznych można znaleźć już w językoznawstwie XIX wieku. Wybitni młodogramatycy w swoich rekonstrukcjach prehistorycznych, nie formułując wyraźnie zasady analizy systemowej, w praktyce ją stosowali. Fonetycy już pod koniec XIX wieku widzieli konieczność odróżniania w artykulacji cech ważnych od takich, które nie są istotne (te pierwsze to zapowiedź przyszłych fonemów). Mimo że za twórcę strukturalizmu lingwistycznego powszechnie uważa się Ferdynanda de Saussure’a, to jednak pierwsze koncepcje w tym kierunku rozwinęli, jak już powiedziano, dwaj polscy językoznawcy ze szkoły kazańskiej, mianowicie Jan N. Baudouin de Courtenay i Mikołaj Kruszewski. Strukturalizm nigdy nie był kierunkiem jednolitym, lecz rozwiną! szereg szkół. Za bezpośrednich kontynuatorów de Saussure’a podawali się przedstawiciele szkoły genewskiej, a zarazem jego uczniowie Charles Bally i Albert Sechehay. Drugim ośrodkiem strukturalizmu stało się w okresie międzywojennym Praskie Koło Językoznawcze na czele z Mikołajem Trubieckim, Romanem Jakobsonem i Sergiuszem Karcewskim. Zasługą szkoły praskiej było przede wszystkim rozwinięcie badań fonologicznych. Obok praskiej wielką rolę w Europie odegrała kopenhaska szkoła strukturalisty-czna, której twórcami byli Viggo Brondal oraz Luis Hjelms!ev. Rozwijała ona językoznawstwo w kierunku jego formalizacji. W działalności naukowej przedstawicieli tej szkoły zaznaczył się wielki wpływ logiki. W USA pod wpływem prac Edwarda Sapira i Leonarda Bloomfielda ukształtował się w późnych latach dwudziestych oraz w latach trzydziestych kierunek zwany amerykańską lingwistyką de-skryptywną. Cechą charakterystyczną tego kierunku było oparcie się na metodzie dystrybucyjnej [dystrybucja - zbiór otoczeń, w jakich dany element językowy może wystąpić]. Za cel opisu językoznawstwa przyjmowano tu tzw. segmentację i klasyfikację. Analiza kombinatoryczna jednostek otrzymanych w wyniku segmentacji prowadziła do opisu językowego w kategoriach składników bezpośrednich. Wielką rolę w amerykańskiej lingwistyce deskryptywnej odgrywało pojęcie korpusu tekstowego, przez który rozumiano zbiór tekstów, na których się opierano przy badaniu danego języka. Poza korpus tekstowy nie wychodzono, ponieważ nie ufano intuicji badacza. Szczyt rozwoju kierunków strukturalistycznych przypada na lata pięćdziesiąte. Pod koniec tego okresu zaczynają się rozwijać nowe kierunki lingwistyczne (przede wszystkim gramatyka transformacyjno-generatywna), które stopniowo wypierają założenia i metody strukturalizmu klasycznego.

Spośród innych założeń teoretyczno-metodologicznych strukturalizmu odnotować należy odróżnianie w obrębie zjawisk związanych z mową (language) języka jako two-

233