Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego8

od siebie odległych: sferę dźwięków i sferę znaczeń. Stąd wynika pewna nieokreśloność samego przedmiotu fonologii. Wiele też zależy od kryteriów opisu przyjmowanych przez poszczególnych fonologów.

2.2. Fonem - podstawowa jednostka fonologii

Fonem to najmniejsza jednostka funkcyjna języka, która nie ma własnego znaczenia, ale pozwala odróżniać mające znaczenie jednostki wyższego rzędu (a zatem z odróżnieniem znaczeń fonem związany jest tylko pośrednio). Na przykład formę mat jesteśmy w stanie odróżnić od innych polskich znaków językowych, ponieważ składa się ona z trzech fonemów /m/, /a/, /t/ (co przeciwstawia ją np. formom kat, mit, mak) uszeregowanych w takiej, a nie innej kolejności (co przeciwstawia ją np. formom tam, *tma, *atm) Fonem funkcjonuje w składzie wyrazów i morfemów, poza którymi jest nie do pomyślenia.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Fonemy (i w ogóle zapisy fonologiczne) podaje się zwykle w skośnych kreskach. Gwiazdką (*) oznacza się zazwyczaj formy rekonstruowane lub dewiacyjne, błędne.

Podstawowe założenie definicji fonemu stanowi funkcjonalność. Nie można inaczej scharakteryzować tej jednostki, jak tylko poprzez funkcję, jaką pełni ona w procesie komunikacji językowej. Dzięki tej właściwości fonem przeciwstawia się głosce jako realnie istniejącemu w wyrazach dźwiękowi. Głoska jest elementarnym składnikiem potoku mowy. Jej wartość fonetyczna (tzn. właściwości artykulacyjne i akustyczne) aktualizuje się każdorazowo w określonym kontekście w mówieniu. Stąd o realizacji tych wartości decyduje w znacznym stopniu pozycja w konkretnym wyrazie bądź na styku wyrazów w otoczeniu sąsiadujących głosek.

Fonem, w przeciwieństwie do zmysłowo postrzeganej głoski, jest jednostką abstrakcyjną danego języka - ^stanowi on element nie mówienia, lecz systemu językowego. Scharakteryzować go można jedynie na tle całości systemu dźwiękowego, poprzez opozycję (przeciwstawienie) do innych elementów systemu. Fonem nie występuje w tekstach, ale jest w nich reprezentowany przez głoski o tych samych cechach dystynktyw-nych. Głoska jest zbiorem cech artykulacyjnych i akustycznych, fonem - zbiorem cech dystynktywnych głoski, czyli jedynie tych, które służą różnicowaniu znaczeń. Na przykład fonem /b/jest zbiorem następujących cech: spółgłoskowość (w opozycji do samogłoski /o/, np. baz - oaz), niepółotwartość (w opozycji do półotwartego /m/, np. bas - mas), nieszczelinowość (w opozycji do szczelinowego /s/, np. bas - sas), nietylnoję-zykowość (w opozycji do tylnojęzykowego /g/, np. bar-gar), nieprzedniojęzykowość (w opozycji do przedniojęzykowego /d/, np. bal - dal), dźwięczność (w opozycji do bezdźwięcznego /p/, np. bas - pas).

Fonetyczne właściwości głoski można opisać niezależnie od języka, czyli wyizolowanej głosce w jakimkolwiek języku da się przypisać wszystkie artykulacyjne cechy bez odwoływania się do innych głosek w tym języku. W przeciwieństwie do głoski definicja konkretnego fonemu możliwa jest tylko w ramach danego języka i tylko poprzez wskazanie funkcji w procesie komunikacji językowej.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Cechy dystynktywne fonemów mogą być nader różnorodne, ale w każdym języku ich zbiór jest ograniczony. Na przykład w języku rosyjskim cecha twardości - miękkości jest cechą dystynktywną, por. koh ‘tepta (linia)’ - KOHb, nyK - moK. W języku francuskim cecha ta jest fonologicznie nierelewantna. Podobnie jest z ros. p (r - r') wygłosowym (na końcu wyrazu), gdzie miękkość stanowi cechę dystynktywną: ydap (rzeczownik: ‘uderzenie’) - yóaph (forma trybu rozkazującego od ydapumb: ‘uderz’), cnop - crtopb, .110.7 - .110.76, ecm - ecmb.

2. W języku polskim dystynktywną cechą fonologiczną jest dźwięczność spółgłosek, co pozwala na odróżnienie wyrazów tom — dom czy prać - brać. W języku chińskim np. dźwięczność nie jest cechą dystynktywną i przytoczone paty wyrazów brzmiałyby dla Chińczyka identycznie. Przeciwnie, rozróżnienie prać - pchrać byłoby dla niego istotne fonologicznie, gdyż w języku chińskim przydech, czyli aspiracja [odgłos wydawany przez strumień powietrza przepływający przez szczelinę utworzoną przez słabo rozchylone wiązadła głosowe, będący w wielu językach relewantny fonologicznie] jest cechą dystynktywną.

3. Opozycja fonologiczną (patrz niżej) to przeciwieństwo między głoskami, z którym w parze idzie zróżnicowanie funkcjonalne wyrazów i ich form, np. r: d w języku polskim (por. wyrazy tom: dom). Natomiast przeciwieństwa (różnice) dźwiękowe, które tej funkcji w danym języku nie pełnią, nazywamy fonologicznie irrelewantnymi (nierelewantnymi), np. r przedniojęzykowe i r tylnojęzykowe w języku polskim.

Z przedstawionych dotychczas informacji wynika wyraźnie, że fonem nie jest identyczny z głoską. Wskażmy jeszcze raz najważniejsze różnice między tymi pojęciami. Głoska (tzn. wyartykułowany w konkretnym wyrazie dźwięk), będąc realną reprezentacją fonemu, posiada nie tylko cechy fonologiczne relewantne (czyli konstytuujące fonem, którego jest reprezentantem), ale również cechy fonologiczne nieistotne (które nie spełniają funkcji dystynktywnej). Cechy niefonologiczne stanowią właściwości z fono-logicznego punktu widzenia nadwyżkowe (redundantne, z łac. redundantia ‘zbytek, nadmiar’). Na wartość głoski składają się więc zarówno cechy fonologiczne, jak i niefonologiczne.

Głoski są reprezentantami różnych fonemów, jeśli zachodzi między nimi opozycja fonologiczną, natomiast uznaje się je za warianty fonemu (allofony, alofony), gdy ich wystąpienie w danym kontekście nie prowadzi do zmiany znaczenia wyrazów. Przykładem jest wyraz herbata: dźwięczne /yerbata/ lub bezdźwięczne /yerbata/. Różny sposób artykulacji nagłosowego h w wyrazie herbata nie zmienia tego wyrazu, dlatego głoski lyl i iyj uznaje się za warianty jednego fonemu lyl. Jednemu fonemowi może odpowiadać kilka różnych jego realizacji, tj. jego wariantów (allofonów). Każdy z nich jest skorelowany z określoną pozycją w taki sposób, że różne allofony przeważnie nie występują w tej samej pozycji (jest to tzw. zasada dystrybucji uzupełniającej, dodatkowej, tj. ograniczeń pozycyjnych w odniesieniu do możliwości występowania allofonów). Na przykład w języku hiszpańskim fonem lóJ realizowany jest jako /d/ w nagłosie (na początku wyrazu) oraz po /n/, lecz jako /ó/ - między samogłoskami (por. donde ‘gdzie’- todo ‘wszystko’).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Dystrybucją nazywamy zbiór otoczeń (inaczej kontekstów), w jakich dany element językowy może wystąpić. Elementy języka (fonemy, morfemy, wyrazy) nie występują w dowolnych kontekstach, lecz wykazują pod tym względem znaczne ograniczenia. Dystrybucja każdego elementu językowego jest jedną z ważnych jego cech charakterystycznych, pozwalających z jednej strony na grupowanie w klasy elementów o podobnej dystrybucji (np. samogłoski występujące zawsze jako ośrodek sylaby), z drugiej zaś na odróżnienie danego elementu od innych (np. lyl ma dystrybucję bardziej ograniczoną niż pozostałe fonemy samogłoskowe, nie występują bowiem w nagłosie wyrazu ani po spółgłoskach miękkich). Wyróżniamy cztery podstawowe rodzaje dystrybucji: identyczną, komplementarną, krzyżującą się, inkluzywną.

Niekiedy ograniczenia pozycyjne w odniesieniu do możliwości występowania allofonów odnoszą się do samych fonemów, mówi się wtedy o ich ograniczonej (ułomnej) dystrybucji. Na przykład fonem /r)/ w języku angielskim jest niemożliwy na początku