Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego8

zastosowanie wyrazu ma określoną motywację. Zwykle chodzi o dostrzeżone, pod jakimś względem choćby częściowe podobieństwo między rzeczą nazwaną danym wyrazem w sensie dosłownym a rzeczą nazwaną nim metaforycznie.

Podstawą metaforycznego myślenia jest poszukiwanie między rzeczami podobieństw i analogii, które mogą dotyczyć cech zmysłowych, fizycznych, tzn. świata materialnych konkretów, albo cech ustalanych w toku myślenia i rozumowania, czyli świata abstrakcji.

Metonimia (grec. metónymia ‘przenośnia’) to przenośne użycie wyrazu na oznaczenie czegoś, co pozostaje w stosunku styczności do rzeczy czy zjawisk, które są normalnie znaczeniem tego wyrazu obejmowane, por. szkoła w znaczeniu ‘dzieci chodzące do danej szkoły’ (np. Dziś cała szkoła idzie do kina), deski w znaczeniu ‘narty’, Warszawa w znaczeniu ‘mieszkańcy Warszawy’ (np. Dziś cała Warszawa się bawi). Punktem wyjścia do użycia metonimicznego może być różnego rodzaju styczność, rzeczywista zależność. Metonimia występuje zazwyczaj jako nazwa: autora zamiast jego dzieła: szukać przykładów w Doroszewskim, wystawiać Mrożka-, organu ciała zamiast przypisywanej mu funkcji: tęga głowa, ciężka ręka', narzędzia zamiast wytworu: genialne pióro, mistrzowski pędzel', rzeczy zawierającej coś zamiast zawartości: wychylić kielich, sala gwizdała-, miejsca zamiast instytucji działającej w tym miejscu: Kreml grozi sankcjami-, miejsca zamiast wydarzenia, które rozegrało się w tym miejscu: grozi nam drugi Wietnam-, przyczyny zamiast skutku: zginął od kuli itd.

W przypadku metonimii desygnaty nie są podobne, lecz związane w inny sposób: znajdują się obok w przestrzeni lub w czasie, jeden desygnat może być przyczyną, a inny - skutkiem itd. Styczność w przestrzeni stanowi podstawę przeniesienia nazwy geograficznej na przedmiot, substancję czy wyrób pochodzący z tego miejsca. Nazwa wyspy Cypr np. została przeniesiona na miedź (łac. cuprum, franc. cuivre, niem. Kup-fer, ang. copper). Nazwa prowincji w Chinach została przeniesiona na ros. ipaptpop ‘porcelana’ (por. poi. przestarzałe farfura, farfury).

Metonimiczne przeniesienie nazwy leży u podstaw licznych nazw odcinków czasu. Całość zmiany faz księżyca trwa 28 dni i to ten okres stał się podstawową jednostką podziału roku. Nazwa ‘księżyca’ została przeniesiona na odcinek czasu (por. poi. miesiąc, ros. .uecRiĄ, łac. mensis, uzbeckie ou). W podobny sposób nazwy części ciała zaczynają oznaczać miary długości: łokieć, stopa (ang.foot ‘noga, stopa’), ros. óioum ‘cal’ (holenderskie dium ‘duży palec’). Z tureckiego arl ‘łokieć’ bierze swą nazwę miara długości arszyn (ros. aptuuu). Zwykłe jest metonimiczne przeniesienie typu ‘materiał’ - ‘wyrób z tego materiału’: franc. argent ‘srebro’ i ‘pieniądze’, ang. glass, franc. verre ‘szkło’ i ‘szklanka’, uzbeckie i tadżyckie oma ‘szkło’ i ‘lustro’, tuuuia ‘szkło’ i ‘flakon’.

Liczne przedmioty nazwane zostały imieniem człowieka w taki czy inny sposób związanego z ich powstaniem czy upowszechnieniem: frencz ‘kurtka wojskowa z czterema dużymi naszytymi kieszeniami’ (od nazwiska brytyjskiego feldmarszałka z czasów I wojny światowej: John D. French); grog ‘mocny trunek alkoholowy (zwłaszcza rum) rozcieńczony wodą’ (od przydomka Old Grog admirała angielskiego Edwarda Vemona), sandwicz ‘kanapka z dwóch złożonych razem kawałków chleba, przełożonych mięsem, serem itp.’ (od tytułu angielskiego męża stanu Johna Montagu, lorda San-dwich), gobelin ‘arras’ (od nazwy zakładów w Paryżu założonych przez rodzinę Gobelin w XV wieku) [nawiasem mówiąc nazwa arras 'dekoracyjna tkanina ścienna naśladująca obraz z wyobrażeniami scen biblijnych’ powstała od nazwy miasta w północnej Francji, słynnego w XIV-XV wieku ośrodka manufaktur kobierców arrasowych], batyst ‘cienka, miękka, przejrzysta tkanina’ (od imienia wynalazcy batystu, Baptysty z Cambrai, włókiennika z XIII wieku) itd.

Synekdocha (grec. synekdoche ‘wspólne otrzymywanie’) to trzeci z podstawowych sposobów rozwoju znaczeń. Najczęściej traktuje się synekdochę jako odmianę metoni-mii, polegającą na zastąpieniu wyrażenia o znaczeniu ogólniejszym przez mniej ogólne, a zwłaszcza wyrażenia oznaczającego całość przez wyrażające część (łac. pars pro toto) i odwrotnie (totum pro parte). Zastępowanie całości przez część i części przez całość dałoby się sprowadzić do tego samego mechanizmu substytucji, za pomocą którego tworzy się metonimię, a mianowicie do przesunięcia wyrażenia na osi syntagmatycznej (patrz niżej) związanego z niewypełnieniem pozycji przez wyrażenie właściwe. W tym sensie metonimia i synekdocha przeciwstawiają się metaforze. Na przykład wyrażenie ostre języki w zdaniu Ostre języki nie pozostawiły w spokoju biednej dziewczyny reprezentuje syntagmęyafaeś osoby o ostrych językach. Por. też Wejdź pod mój dach zamiast Wejdź do mojego domu. Natomiast różnica między synekdochą a metaforą polega na tym, że u podstaw synekdochy leży cecha ilościowa wzajemnej relacji znaczenia dosłownego (konkretnego) i przenośnego. Synekdocha bazuje na wzajemnym związku przedmiotów i zjawisk, które charakteryzują się jednością, jednolitym charakterem, ale różnią się pod względem ilościowym: coś jest częścią czegoś, czyli jeden człon relacji jest zawsze członem ogólnym, szerszym, a inny - szczególnym, węższym (EJO 1999].

Zrozumienie faktu, w jaki sposób zbudowany jest system znaczeń leksykalnych, jest jednym z podstawowych zadań współczesnej leksykologii; w rozwiązaniu tego zadania z czasem istotną rolę zaczną odgrywać zarówno nauki matematyczne (a zwłaszcza logika matematyczna), jak i teoria prawdopodobieństwa.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Oprócz wymienionych trzech podstawowych sposobów przekształceń semantycznych i rozwoju znaczeń, zaliczyć do nich należy również tabu i eufemizmy. Przypomnijmy, tabu to zwyczajowy zakaz używania pewnych wyrazów ze względów religijnych, obyczajowych czy politycznych, np. w ustroju komunistycznym nie wolno było używać takich wyrazów, jak strajk, bunt, stalinizm, kryzys, inflacja, interwencja, recesja, zastępowano je określeniami umownymi (zwanymi eufemizmami): wydarzenia marcowe, wydarzenia grudniowe, wydarzenia sierpniowe, przerwy w pracy, przestoje, okres błędów i wypaczeń, kult jednostki, praska wiosna, wprowadzenie wojsk, przyjść z bratnią pomocą. Eufemizmy zatem to wyrazy (wyrażenia) dozwolone, używane zamiast tabuizowanych. Klasycznym przykładem eufemizmu myśliwskiego są różne oznaczenia ‘niedźwiedzia’ w językach słowiańskich, bałtyckich i germańskich. Rdzennie indoeuropejska nazwa tego zwierzęcia zachowała się w języku łacińskim jako ursus, w języku francuskim jako ours, w języku włoskim jako orso, w języku hiszpańskim jako oso itd. Języki słowiańskie, bałtyckie i germańskie utraciły tę nazwę, a zachowały eufemizmy na oznaczenie niedźwiedzia: niem. BSr ‘bury’, litewskie lokys ‘ten, który liże, liżący’, ros. Medeedb ‘ten, który je miód’, wymarłe pruskie clokis ‘ten, który warczy’. Eufemizmami mogły być zarówno nowe wyrazy (por. ros. Medeedb), jak i stare, już znane w języku, wykorzystywane jednak w nowym znaczeniu. Nałożenie tabu zatem było jedną z przyczyn rozwoju leksykalnego tego wyrazu. Na przykład rosyjscy zawodowi myśliwi polujący na niedźwiedzie określają go nazwą xo3Xuh, ito.uaKa, moxhcn, jtecHutc, rozszerzając znaczenie tych wyrazów. W tym wypadku mamy do czynienia z obłożeniem tabu samego eufemizmu Medeedb. Eufemizmy zatem powstając jako rezultat różnorodnych zakazów nie tylko sprzyjają rozwojowi wieloznaczności, lecz rozszerzają słownictwo, powodując zwiększenie w nim ilości synonimów, homonimów i innych leksykalno-semantycznych odmian wyrazów.

179