Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego!6

lezienia” ich etymonu; c) charakterystyki najstarszej formy dźwiękowej wyrazów; d) rekonstrukcji najdawniejszych form wyrazów; e) ustalenia sposobu utworzenia wyrazów. Analiza etymologiczna często pozwala na ustalenie współczesnej pisowni niektórych wyrazów.

Podczas gdy analiza morfologiczna i słowotwórcza ukierunkowana jest na teraźniejszość, na współczesny stan struktury wyrazu, analiza etymologiczna skierowana jest na przeszłość, na pochodzenie wyrazu i „kształtowanie się” jego budowy morfemowej. Jako przykład rozpatrzmy rosyjski wyraz cunuifa ‘sikora’. Jest to wyraz ogólnosłowiań-ski, który we współczesnym języku rosyjskim jest interpretowany jako wyraz niepodzielny słowotwórczo: cumnj-a. Historycznie utworzony został od tematu przymiotnika cuh-uu przy pomocy sufiksu -tui-. Podstawą nazwy była cecha barwy związana z kolorem upierzenia ptaka. Wcześniej zatem wyraz ten był wyrazem podzielnym słowotwórczo - wyróżniano w nim rdzeń, afiks słowotwórczy i końcówkę: cuH-utf-a. Wskutek „zaciemnienia” związku znaczeniowego nazwy tego ptaka z barwą jego upierzenia nastąpiła zmiana struktury słowotwórczej wyrazu: stał on się niepodzielnym słowotwórczo.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Rezultaty analizy etymologicznej prezentują słowniki etymologiczne poszczególnych języków. Ich autorzy na podstawie skomplikowanego i wielostronnego porównania morfemów i wyrazów zarówno w ramach jednego języka (np. rosyjskiego), jak też języków pokrewnych (słowiańskich czy innych indoeuropejskich) starają się odtworzyć pierwotną postać poszczególnych wyrazów i proces ich przekształceń na przestrzeni wieków. Zob. przykład uproszczonej analizy etymologicznej wyrazów coh i dopoea w oparciu o jeden ze słowników etymologicznych języka rosyjskiego: Coh. PyccKoe coh, ytcpartHCKoe coh, 6ejiopyccxoe coh, apeBHepyccKoe cbHb, nontCKoe sen. OómecnaBjtHcKoe *sbpm>, no 3aK0Hy oncpŁiTbix cnoroB 3Byx [*p] Hcue3, tropem tot *e, hto h b cnoBax con-e-mb, cn-a-mb\ naTMWCKoe sapnis. Jtopora PyccKoe dopoea, yspanHCKoe dopoea, óeaopyccKoe dopoea, cep6cxoxop-BaTCKoe dpaea, cnOBeHCKoe drdga „ospar, noumna”, nonacKoe droga „nopora”. Ha HH/toesponeiłcKOro "dorgh (*dorga) no 3aK0Hy OTKpstTUx cnoros b Bocro4HocjraBitHCKHX »3UKax oho npHHtmo nanHornac-Hyio ijtopMy (dopoea)-, nepBOHatajisHoe ero 3HaueHHe „npoąpaHHoe, npoąepraHHoe b necy nporrrpaH-ctbo", B HeM tot *e KopeHb, MTo h b cjtOBe depeamb (Hepenyerca o, e, cp.: «oj - eesy). Dla porównania przytoczmy etymologiczną interpretację wyrazu droga zamieszczoną w słowniku etymologicznym języka polskiego Aleksandra Brucknera. Droga, dróżka (święta, ‘pielgrzymka’), podróż, podróżnik, zdrożny (por. zbrodnia, ‘co z drogi, brodu wykracza’), dawniej i drożny ‘co godny’; drożyć, dziś drążyć, bo pierwotne drogi znaczenie ‘rysa’, ‘brózda’; stąd czes. draba, ‘nawsie’, albo ‘wągroda’, albo ‘skotnica’ (dla bydła, by między polami wolno przechodziło, na tem się pasło), albo i ‘ślad’ (np. w trawie wydeptany), stąd i znaczenie ‘okrajku szaty’, cerk. podrag, czes. podroby, ‘brzeg, krawędź szaty’, dalej nadragi, ‘spodnie’, co Węgrzy pożyczyli, a potem (w XVI w.) nam nadali. Prasłowo; postać pierwotna *dorga, tus. doroga, dorożka, ‘falc’, .‘rynwa’, dorożczatyj, ‘w paski’; serb. draga, ‘dolina’, słowień. draga, ‘rów’, ‘dół’, łuż. dró-ha, ‘ślad’. Należy do pnia dirg-, p. dziergać. Tu może i rus., z ro zamiast oro, co nieraz bywa, droga, ‘rozwora’, drogi, ‘wóz’, ‘karawan’, dróżki, ‘lekki wózek’ co my spolszczyliśmy na dorożkę, a Niemcy stąd Droschke, Droschkenkutscher wzięli; na Litwie drążki i dróżka. Dawne podróżstwo-, drog{o)wskaz. Brak w litewskim. Łączą z nord. dróg, ‘dolina’, ‘ślad’, ‘smug’, draga, ‘ciągnąć’, dorg, ‘sznur u wędki’. Por. troki. [Bruckner 1970; grafika oryginalna].

Budowa morfologiczna wyrazu nie jest niezmienna. W procesie rozwoju historycznego języka struktura niektórych wyrazów uległa zmianie. Zmiany w składzie morfologicznym wyrazu odbywają się w rezultacie tzw. procesów morfologicznych, do których zalicza się głównie perintegrację i fuzję. Perintegracja to proces historycznojęzykowy polegający na przesunięciu granicy między dwoma morfemami, skutkiem czego powstaje nowy podział wyrazu na morfemy, różny od pierwotnego, uzasadnionego ety-nielogicznie. Na przykład w prasłowiańskiej formie synove element -ov- stanowił pierwotnie wygłos tematu fleksyjnego tego wyrazu, już jednak w epoce późnosłowiańskiej stał się częścią składową końcówki -ove. Na oznaczenie podobnego zjawiska używa się też terminu absorpcja morfologiczna. Jest to przemieszczenie granicy między-morfemowej, w wyniku którego powstaje nowa jednostka morfologiczna poszerzona o wchłoniętą część pierwotnie należąca do sąsiedniego morfemu (lub ciągu morfemów). Na przykład formy polskiego zaimka on: niego, niemu, nim, nich, nimi są wynikiem absorpcji morfologicznej, jaka zaszła w prasłowiańskich wyrażeniach przyimkowych *\>hn jemb, *kbn jemu, *sbn jimb. Zob. w języku rosyjskim e neM, k nejuy, c hum, gdzie dźwięk h był częścią przyimków-przedrostków ebH, Kbu, ct>«; podobnie w wyrazie nympo (por. euympu) i in. Jest to tzw. n protetyczne.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Współczesne rosyjskie boh ‘Hapyaty, npoHt’ (i odpowiadające mu w polszczyźnie pospolite won, staropol. wen) wzięto swój początek z prasłowiańskiego rzeczownika *vt>m będącego pokrewnym sanskryckiemu vanam ‘do lasu’, a zatem prasłowiańskie *vwtt> powstało jako pojęcie przeciwstawne pojęciu ‘w domu’ w czasach, gdy u Słowian całe terytorium poza domem (zagrodą) stanowił las (por. analogiczne relacje w języku litewskim: lauke ‘na zewnątrz’ oraz laukas ‘pole’; por. też z rosyjskich dialektów eon ‘strona zewnętrzna’, sohku ‘sień’, cenny ‘na zewnątrz’, bułgarskie gawra ‘na dworze, na ulicy’).

Pojęciem fuzji określane jest z kolei przekształcenie się tematu podzielnego słowotwórczo w temat niepodzielny (tzn. równy rdzeniowi) wskutek zespolenia sufiksu lub przedrostka z rdzeniem. Na przykład rosyjskie wyrazy mwio, pwio (por.: Mbimb, pbimb) posiadały w swojej strukturze sufiks -n, który był używany dla derywowania rzeczowników odczasownikowych o semantyce ‘narzędzia czynności’; w wyrazach nup, dap wyróżniano sufiks -p (por.: numb, damo); wyrazy óy.naem, nanamKa, 6oukuu, 6paK miały w swoim składzie sufiks -k- (por.: óynaea, nanama, 6ou, 6pamb) itd. Wymienione su-fiksy uległy zespoleniu z rdzeniami, co spowodowało zmianę w strukturze wyrazów.

Niektóre wyrazy mają w swojej strukturze przedrostki, które z czasem uległy zespoleniu z rdzeniem i utworzyły tematy niepodzielne słowotwórczo. Na przykład wyróżniano przedrostek cy- w wyrazie cymm (por.: cmuwmbCH, embuć)', 06- w wyrazach o6onoHKa, oópca, oÓMOpoK (por.: npoeonoma, o6eonomuee, pcaumb, Mopouumb); e- w wyrazie eicyc (por.: Kycamb, Kycok).

Stopień fuzji bywa różny: jedne wyrazy zachowują jeszcze ślady swej poprzedniej zdolności do wyróżniania w nich morfemów (óopodaem, óyjiaeKa), inne natomiast przetrwały proces pełnego zespolenia się morfemów (mwio, nup, 6bim, 6pak).

Zjawisko fuzji spowodowane jest dwiema przyczynami: a) wskutek „wypadnięcia” ze słownictwa odnośnych wyrazów pokrewnych lub tematów podzielnych słowotwórczo; b) wskutek rozejścia się znaczeń tematu wyrazu derywowanego i podstawy słowotwórczej.

Zjawiskiem podobnym do fuzji jest tzw. superpozycja (nakładanie się) morfemów. Jest to zdeterminowane morfologicznie zjawisko zatarcia granicy między dwoma bezpośrednio po sobie następującymi morfami reprezentującymi wspólnie złożoną strukturę morfologiczną, np. nyski (od Nysa), niemiecki, brzeski, starostwo. Superpozycja morfologiczna najczęściej dotyczy wygłosu morfemu poprzedzającego i nagłosu morfemu następującego bezpośrednio po nim: Starost- + -stwo (zob. też podrozdział 3.7.).

217