Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego 0

bieskiego, za to wyróżniają dwa nieuchwytne dla Europejczyka odcienie czerni. Ich język jest bardzo konkretny; nie ma w nim elementu odpowiadającego naszemu ‘jechać’, ponieważ trzeba za każdym razem zasygnalizować formę gramatyczną, czy ktoś jedzie wozem, czy konno, czy galopem, czy powoli.

Te uderzające różnice skłoniły E. Sapira i B. Whorfa do sformułowania wspomnianej hipotezy dotyczącej stosunku języka do poznania rzeczywistości. Zasadnicze jej punkty można byłoby ująć następująco: a) myślenie ludzkie jest zawsze myśleniem w określonym języku i przez pryzmat jego środków; b) wyodrębniamy w rzeczywistości te zjawiska, których nazwy istnieją w naszym ojczystym języku, nie widzimy natomiast wyraźnych i ważnych różnic między pewnymi zjawiskami realnymi, jeśli nie są one wyróżnione środkami językowymi (np. Indianin Hopi jedną nazwą określa owada, samolot i lotnika); c) obrazy świata, które istnieją w świadomości ludzi mówiących różnymi językami, są całkowicie odmienne i co ważniejsze - wzajemnie nieprzekładalne; d) poznanie świata ma charakter względny, dokonuje się bowiem przez „filtr” wyrazów i kategorii gramatycznych języka.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Hipoteza Sapira-Whorfa, zwana też - od ostatniego stwierdzenia - hipotezą względności językowej, wywołała szeroką dyskusję nie tylko w środowisku językoznawczym, ale i wśród filozofów. Jej twórcom zarzucano, że negują możliwość obiektywnego poznania świata, że przeceniają rolę języka jako pośrednika między człowiekiem a rzeczywistością. W swej skrajnej postaci hipoteza względności językowej jest istotnie nie do ptzyjęcia, ignoruje bowiem całkowicie to, że brak nazwy nie stoi bynajmniej na przeszkodzie wyodrębnieniu w rzeczywistości nowych obiektów; można się przecież zawsze posłużyć neologizmem lub kilkuwyrazowym omówieniem. W języku polskim nie ma odpowiednika niemieckiego czasownika reilen, ale jego treść wiernie oddaje połączenie wyrazowe jeździć wierzchem. Niewątpliwie jednak trwałą wartość naukową ma podstawowa teza koncepcji Sapira-Whorfa o swoistości ujęcia zjawisk świata środkami każdego języka. Jest ona ważna również i z tego względu, że pobudziła przeciwstawny nurt badań - poszukiwanie w językach świata elementów uniwersalnych, świadczących o wspólnocie myślenia ludzi różnych kultur (będących przedmiotem obserwacji psycholing-wistyki) .

6.6.2. Psycholingwistyka

Psycholingwistyka to gałąź nauki o komunikowaniu językowym z pogranicza psychologii i językoznawstwa. Jej powstanie oficjalnie datuje się na rok 1953, kiedy to w Bloomfield w USA odbyła się z udziałem lingwistów, psychologów i etnografów konferencja poświecona różnym stronom komunikacji językowej człowieka (jej efektem był tom studiów Psycholinguistics. A Survey of Theory and Research Problems). Psycholingwistyka obecnie zajmuje się badaniem zachowań mownych w aspekcie psychologicznym, ale badania, które by się dziś nazywało psycholingwistycznymi, prowadzono już pod koniec XIX wieku. Jej przedmiotem są psychofizjologiczne procesy uczenia się i używania języka, tzn. kodowania i odkodowywania przekazów, oraz relacje między osobami uczestniczącymi w komunikowaniu a przekazami. Badaniom tak określonego przedmiotu nie może podołać ani samo językoznawstwo, zainteresowane głównie statycznym systemem językowym i tekstami, bezradne w analizie procesu, ani sama psychologia, zajmująca się procesami, które zachodzą w psychice ludzi w trakcie porozumiewania się, ani sama teoria informacji, nie uwzględniająca w dostatecznym stopniu znaczenia transmitowanych sygnałów. Rzeczywiste sukcesy może natomiast przynieść współpraca tych trzech nauk.

W szczególności przedmiotem badań psycholingwistyki są zjawiska psychologiczne i fizjologiczne zachodzące u człowieka w procesie komunikacji, związki między aspektem fizjologicznym, psychicznym, poznawczym i komunikacyjnym przyswajania (uczenia się i nauczania) oraz użycia języka. Wiele uwagi w badaniach psycholingwistycznych poświęca się biologicznym podstawom języka i różnicom między porozumiewaniem się ludzi i zwierząt, jak również porównaniu ontogenezy (przyswajanie języka przez jednostkę) i filogenezy języka [filogeneza - pochodzenie i rozwój języka w ogóle]. Do problematyki psycholingwistycznej zalicza się także badania nad afazją i sposobami jej leczenia (zob.: neurolingwistyka). Krótko mówiąc, psycholingwistyka koncentruje się na opisie procesów poznawczych człowieka. W tym sensie leży u podstaw językoznawstwa kognitywnego.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Nazwa tej dyscypliny jest nieco myląca, sugeruje bowiem, że chodzi o kierunek językoznawstwa posługujący się metodami psychologicznymi, podczas gdy w istocie rzecz ma się raczej odwrotnie: psycholingwistyka stanowi gałąź psychologii, która korzysta z pewnych ujęć językoznawstwa strukturalnego. W każdym razie niewątpliwe jest to, że można ją określić jako dziedzinę wiedzy pograniczną między tymi dwiema naukami. Z językoznawstwa psycholingwistyka czerpie ogólne założenia teoretyczne, np. traktowanie języka jako systemu, z psychologii - empiryczne metody badawcze. Psychologiczny jest też cel obserwacji: charakterystyka językowych przejawów takich cech intelektualnych człowieka, jak pamięć, umiejętność podejmowania decyzji, zdolności twórcze itp.

Psycholingwistyka jest dyscypliną empiryczną; jej podstawowe narzędzie badawcze to eksperyment. Dla językoznawców eksperymenty psycholingwistyczne mają wielką wagę: potwierdzają lub modyfikują wiele ich hipotez, zwłaszcza sprawdzają realność teoretycznych modeli języka i mówienia. Tak np. empirycznie wykazano, że fonem stanowi kategorię raczej z punktu widzenia odbiorcy niż nadawcy, dla którego jednostką wymawianiowo-motoryczną jest sylaba. Wspólnym obszarem zainteresowań obu dyscyplin są procesy tworzenia i odbioru tekstów, zjawiska opanowywania innego systemu językowego przez uczących się języka obcego, wreszcie przebieg przyswajania języka przez dziecko, stanowiący przedmiot psycholingwistyki rozwojowej.

Przedstawmy niektóre eksperymenty, ujawniające bądź mechanizmy tworzenia i rozumienia wypowiedzi, bądź strukturę różnych płaszczyzn języka: fonologicznej, składniowej i semantycznej. Badania psycholingwistyczne wniosły np. wiele ważnych danych dotyczących odbioru formy dźwiękowej tekstów. W jednym z eksperymentów do odtwarzanego tekstu wprowadzono celowe zakłócenia - przerwy o rosnącej częstotliwości, aby się przekonać, jak długo pozostanie on jeszcze zrozumiały dla słuchacza. Okazało się, że przy zniekształceniach obejmujących 25% wypowiedzi była ona nadal rozumiana niemal w 100%; jeśli następowało zniekształcenie połowy tekstu - odbierano jeszcze 90% jego treści. Nawet zredukowany do 6,25% był on ciągle zrozumiały. W świetle tego eksperymentu staje się jasne, dlaczego język naturalny określa się mianem kodu optymalnego i jak nieuzasadnione bywają nasze narzekania na przerosty formy językowej: zbyt długie wyrazy, nadmiar końcówek itp. Są to po prostu przejawy przystosowania języka do przekazu informacji w najgorszych nawet warunkach zewnętrznych: w hałasie ulicznym, w gwarze rozmów, w łoskocie pracujących maszyn itp. Nie trzeba dodawać, że tego rodzaju badania mają wielką przydatność w teorii telekomunikacji, przy projektowaniu urządzeń nadawczo-odbiorczych.

251