Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4

Wyróżnia się różne typy wyrazów posiłkowych, zwanych tradycyjnie partykułami, rodzajnikami, przyimkami, poimkami i spójnikami. Najmniej konkretnym z tych terminów jest termin partykuły. W polskiej tradycji lingwistycznej termin ten jest używany na oznaczenie klasy nieodmiennych jednostek leksykalnych, których charakter nie jest zupełnie jednorodny, a które można by określić jako typ pośredni między przysłówkami tworzącymi samodzielną część mowy a morfemami gramatycznymi w rodzaju sufi-ksów, końcówek czy spójników. Pojęcie to obejmuje zatem zarówno wykładnik angielskiego bezokolicznika {to go ‘iść’), jak i wykładnik rosyjskiego trybu przypuszczającego 6bi (tuen 6u), a także dowolne wyrazy pomocnicze, które nie wchodzą do innych bardziej konkretnych klas. W polszczyźnie do partykuł zalicza się jednostki leksykalne elementarne (morfemy), jak np. niech, czy, by, nie oraz całości składające się z kilku morfemów, np. właśnie, wprawdzie, oby. Funkcje semantyczne partykuł są także różnorodne, służą one bowiem do wyrażania: 1. rozmaitych treści modalnych (przez modalność w tym wypadku rozumie się określony subiektywny stosunek mówiącego do tego, co jest treścią jego wypowiedzi, jak np. niepewność, powątpiewanie, przypuszczenie), np. partykuła by tworząca tryb przypuszczający, imperatywne niech, optatywne oby, żeby, oby tylko, bodaj, pytajne czy, -li, por. też z innymi odcieniami modalnymi chyba, pono, niby, może', 2. emfazy, naciski, np. no, -że : -ż, por. Chodź no!, Chodźże!, Chodźcież wreszcie!', 3. ograniczenia, np. jeszcze, dopiero, już itp. Za partykuły uważa się również takie elementy, jak negację {nie) i potwierdzające tak.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W tradycji innych szkół lingwistycznych konwencje terminologiczne są w tym zakresie nieco odmienne: w gramatyce angielskiej do partykuł zalicza się łącznie przysłówki, przyimki, spójniki i wykrzykniki, a w gramatyce francuskiej - spójniki współrzędne, negację ne, niektóre sufiksy, np. ci w celui-ci ‘ten’. W terminologii gramatycznej niemieckiej pojęcie partykuły rozumie się w sposób zbliżony do tradycji angielskiej (EJO 1999).

Rodzajnik (przedimek, artykuł) to wyraz pomocniczy lub morfem należący -w tak zwanych językach rodzajnikowych - do wyrażeń określających rzeczownik. Ze względu na pełnione funkcje można je podzielić na rodzajniki nieokreślone, rodzajniki określone i rodzajniki cząstkowe (partytywne). Wszystkie trzy typy rodzajników występują np. w języku francuskim czy włoskim: nieokreślony (np. un vin ‘jakieś wino’), określony {le vin ‘to wino’), cząstkowy {du vin ‘trochę wina’). Por. też włoskie: il pane ‘chleb’, un pane ‘(jakiś) chleb’ i del pane ‘(trochę) chleba’. W języku angielskim, niemieckim czy szwedzkim są tylko rodzajniki określone i nieokreślone, por. ang. the book ‘ta książka’, a book ‘(jakaś) książka’, niem. das Buch, ein Buch, szwedzkie bordet ‘ten stół’, ett bord ‘jakiś stół’. Wreszcie może być tylko jeden typ rodzajnika - określony, np. w języku bułgarskim czy macedońskim: bułgarskie rpaaww / rpaaa, macedońskie rpaaom. Obydwa te języki są w stadium wytwarzania rodzajnika nieokreślonego. Intensywny proces jego powstawania obserwować można zwłaszcza w języku macedońskim, np. edeu B03 ‘(jakiś) pociąg’, edua KOJia ‘(jakiś) samochód’, eduo aeTe ‘(jakieś) dziecko’.

Zwykle rodzajnik zajmuje w zdaniu pozycję przed rzeczownikiem, ale może również występować po rzeczowniku lub - jak w powyższym przykładzie szwedzkim - zrastać się z rzeczownikiem (podobnie w języku bułgarskim i macedońskim: bułg. Mopemo, maced. weeicom). Rodzajnik bywa wykładnikiem kategorii rodzaju, liczby, a nieraz przypadka. Może także służyć przekształcaniu przymiotnika w rzeczownik (np. ang. poor ‘biedny’, thepoor ‘biedacy’). Zob. też: the act ‘sprawa’ - to act ‘działać’, the copy "kopia’ - to copy ‘kopiować’.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W języku polskim nie ma rodzajników, funkcje rodzajnika określonego przejmują często formy zaimka wskazującego ten, ta, to, ci, te (np. Kupię chyba len samochód ‘właśnie ten, a nie jakiś samochód’; Nie podobają mi się ci chłopcy ‘właśnie ci, a nie w ogóle chłopcy').

Podobnie jak rodzajniki, również przyimki i poimki łączą się z imionami różniąc się pozycją: przyimki poprzedzają imię, poimki następują po nim.

Przyimek to wyraz pomocniczy, który w ujęciu gramatyki tradycyjnej rządzi rzeczownikiem. W językach fleksyjnych związek rządu przyimkowego obejmuje całą formę przypadka, tzn. połączenie tematu fleksyjnego rzeczownika z końcówką przypadkową. Ponieważ jednak końcówki przypadka w językach fleksyjnych tradycja gramatyczna też uznawała za morfemy wyrażające stosunek rzeczownika do innych wyrazów w zdaniu, wzajemny stosunek przypadka i przyimka określano często w ten sposób: w grupach przyimkowych zasadniczą relację między rzeczownikiem a innymi wyrazami reprezentuje końcówka przypadkowa, a przyimek tylko uściśla, podkreśla, rozwija itp. znaczenie zawarte już w samej końcówce, pełni więc funkcję uzupełniającego lub konkretyzującego wskaźnika tego stosunku. Przyimki są charakterystyczne dla języków indo-europejskich: ang. in the house ‘w domu’, to the house ‘do domu’, from the house ‘z domu’; tadżyckie 6a xona ‘do domu (mieszkania)’ - ros. ‘aomoh’, dapxona ‘w domu (w jakimś budynku)’ - ros. ‘b aoMe’, as xo»a ‘z domu (z jakiegoś budynku)’ - ros. ‘«3 jOMa’, mo xom ‘do (jakiegoś) domu’- ros. ‘ao «OMa’ (np. podejść).

Poimki z kolei to morfemy swobodne lub wyrazy o funkcji zbliżonej do przyimko-wej, ale w przeciwieństwie do przyimka występujące - jak powiedzieliśmy - po rzeczowniku czy zaimku. W językach słowiańskich poimkiem był kiedyś obecny przyimek dla, por. gómołużyckie ćehodla ‘dlaczego, tj. dla czego’. Poimki są charakterystyczne dla języków uralskich czy ałtajskich, por. fińskie talon alla ‘pod domem’, uzbeckie xottaza Kadap ‘do domu’ - ros. ‘no aoMa’. Rzadko poimki spotykane są w językach indoeuro-pejskich, np. tadżycki poimek dopełnienia bliższego po: Man ypo duda 6ydtm ‘Zobaczyłem go’. Rdzennie rosyjski wyraz padu może być zarówno przyimkiem, jak i poimkiem: padu doza oraz doza padu.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Większość języków łączą obydwa typy wyrażenia znaczeń gramatycznych - syntetyczny i analityczny, przy tym jednakże któiyś z tych typów zawsze przeważa. Do języków z przewagą syntetycznych znaczeń gramatycznych należą łaciński, sanskryt, rosyjski, litewski, niemiecki i inne. W językach o przewadze struktury analitycznej (język angielski, francuski, hiszpański, duński, nowogrecki, bułgarski i inne) przeważa analityczny typ wyrażenia znaczeń gramatycznych, którego podstawowym sposobem są wyrazy posiłkowe.

3.3.8. Szyk wyrazów

W językach, w których brak jest form odmiany wyrazów (lub wykorzystywane one są rzadko) i wyraz zwykle posiada tę sama formę, szyk wyrazów jest bardzo ważnym sposobem wyrażenia znaczeń gramatycznych. Na przykład w języku angielskim zdanie ma ściśle określony szyk, w którym na pierwszym planie stoi podmiot, na drugim -

115