Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego6

-'i-: powiedziano wcześniej (zob. podrozdziały 2.5. o prozodii i 3.3.6. o intonacji), rrrcr.arja to linia melodyczna, z jaką wypowiadane jest zdanie. Służy ona przed ■.;zys:kim do sygnalizowania komunikacyjnych funkcji zdania (pytanie czy twierdze-. a także do ujawniania stosunku osoby mówiącej do wypowiadanej treści, poiszczyźnic np. najistotniejsze jest rozróżnienie między trzema podstawowym _r:ami melodycznymi zdania (tzw. konturami intonacyjnymi): intonacja opadająca -iki wypowiedzi niepytajnych (twierdzeń, rozkazów) oraz tzw. pytań o uzupełnienie pyań, na które nie odpowiada się tak lub nie); intonacja wznosząca - dla pytań : rozstrzygnięcie (tak - nie) oraz dla wypowiedzi urwanych, niedokończonych;

nacja równa (brak wyraźnego spadku lub podwyższenia tonu podstawowego) - dla wypowiedzi urwanych.

Intonacja jest ściśle powiązana z aktualnym rozczłonkowaniem zdania (zob. niżej), wypowiedziach emfatycznych np. intonacja wykrzyknikowa, obok wartości emfa-rycznej, może też być wykładnikiem odmiennej od zdania oznajmującego budowy ■-inatyczno-rematycznej (w takich zdaniach remat zwykle poprzedza temat).

Zdanie jako podstawowa jednostka składni jest zjawiskiem nader złożonym i wieloaspektowym, dlatego też w tradycji gramatycznej przyjmuje się kilka kryteriów klasyfikacji wyrażeń zdaniowych. Należą do nich m.in. kryterium strukturalne (zdania pojedyncze i złożone, dwuczłonowe i jednoczłonowe, rozwinięte i nierozwinięte, pełne : niepełne), modalność (zdania oznąjmujące, pytajne i apelujące, zdania twierdzące . przeczące). Typy zdań są znacznie bardziej liczne i różnorodne, niż przedstawione w przytoczonej krótkiej klasyfikacji i pokrywają się w różnych językach świata tylko częściowo. Prawdopodobnie we wszystkich bardziej rozwiniętych językach znajdziemy zdania pojedyncze i złożone. W językach posiadających tradycję piśmienniczą istnieje podział na zdania spójnikowe i bezspójnikowe, współrzędnie i podrzędnie złożone. Jednocześnie liczne języki przejawiają znaczną oryginalność w strukturze zdania. Powiedzieliśmy, że np. język angielski charakteryzuje się stałym szykiem członów zdania: na pierwszym miejscu z reguły znajduje się podmiot, na drugim - orzeczenie, na trzecim -dopełnienie, na czwartym - okolicznik.

W niektórych językach (np. kaukaskich, Indian północnoamerykańskich i in.) występuje tzw. ergatywna konstrukcja zdania, w której przypadek podmiotu jest uzależniony od przechodniości lub nieprzechodniości czasownika-orzeczenia. Przy czasowniku nieprzechodnim (intranzytywnym) podmiot wyrażany jest formą mianownika. Jeżeli orzeczenie jest wyrażone czasownikiem przechodnim (tranzytywnym) i posiada przy sobie dopełnienie, to formą mianownika wyrażane jest dopełnienie. Podmiot w tym wypadku wyrażany jest formą tzw. przypadka ergatywnego, odpowiadającego formie na-rzędnika, lub jakimś innym przypadkiem zależnym. W językach o ergatywnej strukturze w opozycji pozostają nie subiekt i obiekt, a agens (sprawca, wykonawca czynności lub istota działająca) i pacjens (odbiorca czynności). Sprawca czynności zyskuje formę pTzypadka zależnego, a odbiorca czynności będąc dopełnieniem - formę mianownika. Na przykład w języku dargijskim [jeden z izolowanych języków kaukaskich podgrupy dagestańskiej, którego piśmiennictwo jest oparte na rosyjskiej grażdance] w zdaniach BapmKeJi Gatuap - OneHb xodum oraz Xyuyn óatuap wyrazy eapmKen - otteub i xynyji -ycemifUHa oznaczają sprawców czynności i posiadają formę odpowiadającą mianownikowi. W zdaniu Xynyu eapmKen xa6ytuu6 - TKenufuna o.iennyoina wyraz xy»yu występuje w funkcji sprawcy czynności i zyskuje formę przypadka zależnego, a wyraz eapmKen - w funkcji odbiorcy czynności, dlatego też pozostaje w formie przypadka wyjściowego. Specyficzną strukturę zdania posiadają także języki inkorporacyjne. Przy inkorporacji [inkorporacja - włączanie do orzeczenia, tj. inkorporowanie dopełnień] składniki grupy wyrazowej lub zdania łączą się w jedną całość bez formalnych wykładników każdego z nich. Na przykład czukockie mbiMnm ‘binnembinbiembipKbiH w ramach jednej zestawionej struktury przekazuje zdanie ros. V Menu oneub 6onum zonoea. W inkorporowanej strukturze czukockiej zlewa się w całość kilka odrębnych wyrazów: mw - a, mhuh’bi - 6oji&iuoh, nnembi - ronoBa, nuzmu - pa3ąyBaTb, pKbin - aenaTb (Gi-ruckij 2001: 223).

Różnic w strukturze i typach zdań między różnymi językami może być więcej lub mniej, co zależy zarówno od genetycznych związków porównywanych języków, jak i od cech szczególnych ich współczesnej budowy gramatycznej.

Zdanie jako pewien wzorzec składniowy w trakcie mówienia jest napełniany leksyką przekształcając się w konkretne wypowiedzenie. W strukturze wypowiedzenia, w kontekście oraz w sytuacji komunikatywnej ma miejsce nie tylko realizacja modelu zdania, lecz także aktualizacja wszystkich innych jednostek języka, w pierwszej kolejności form wyrazowych i połączeń wyrazowych. Ponadto w tym samym wypowiedzeniu za pomocą różnorodnych środków formalnych mogą ulegać aktualizacji różnorodne odcienie semantyczne.

Aktualnym rozczłonkowaniem zdania zwykle nazywane jest semantyczne podkreślenie jednego z komponentów zdania, ustanowienie między częściami zdania nowych relacji subiekta (podmiotu) i predykatu (orzeczenia). Wydzielona część zdania nazywana jest rematem wypowiedzenia, pozostała część - tematem wypowiedzenia (zob. też podrozdział 3.3.8.). Inaczej mówiąc, aktualne rozczłonkowanie zdania (struktura tematyczno-rematyczna zdania, funkcjonalna perspektywa zdania) to wyróżnienie w zdaniu (na płaszczyźnie semantycznej) przedmiotu, o którym się mówi (temat), oraz tego, co się o tym przedmiocie mówi (remat).

Środkami aktualnego rozczłonkowania zdania są m.in.: szyk wyrazów, miejsce akcentu logicznego, partykuły, rodzajniki, transformacje aktywno-pasywne (tj. środki w ramach kategorii strony czasownika). Na przykład zdanie Ceimac n noudy doMOu poprzez rozczłonkowanie semantyczno-intonacyjne może być przekształcone w cztery następujące frazy: Ceuuac x noudy óomou. Ceuuac x noudy óomou. Ceuuac x noudy óomou. Ceuuac n noudy óomou. Pokrywając się pod względem przekazywanej informacji zdania te różnią się między sobą odcieniami znaczeniowymi, ponieważ w każdym z wypowiedzeń podkreślane są różne momenty komunikatu. W kolejnym przykładzie remat wyodrębniany jest przy pomocy partykuły damce i szyku wyrazów: JJamce ona zmozo ne 3Hana. Oho damce smozo ne znana. Ona omozo damce He 3Hana.

Aktualnemu rozczłonkowaniu podlegają wszystkie typy i rodzaje zdań, które w swojej strukturze posiadają więcej niż jeden wyraz. Im więcej jest wyrazów w zdaniu, im bardziej skomplikowana jest jego struktura składniowa, tym więcej istnieje możliwości jego różnorodnej aktualizacji, tym bardziej są złożone same zasady aktualnego rozczłonkowania zdania.

147