Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego00

W VI w. p.n.e. język fiygijski nawarstwiony w okolicach jeziora Wan na substrat azjanicki dal początek językowi ormiańskiemu. Język frygijski znany jest z ponad stu różnorodnych napisów w alfabecie greckim.

Fryzyjski. Należy do zachodniej podgrupy języków germańskich, najbliższy jest językowi angielskiemu. Używany do dziś przez niewielką grupę ludności w północnoholenderskiej prowincji Friesland, na Wyspach Fryzyjskich oraz na zachodnich wybrzeżach Szlezwigu i w okolicach Oldenburga. Najstarsze zabytki pochodzą z XIII-XV w. Przez wiele lat był wypierany przez język holenderski, dziś jest nawet językiem wykładowym w szkołach.

Galijski. Właściwie zespół dialektów celtyckich używanych przez starożytnych Galów w Galii Zaal-pejskiej (Francja) i Przedalpejskiej (Lombardia we Włoszech). Znany jedynie z krótkich inskrypcji oraz z zapisów imion własnych przez autorów starożytnych (Cezar, Tacyt). Po podboju rzymskim dialekty te zostały wyparte przez łacinę.

Germańskie. Grupa językowa należąca do rodziny indoeuropejskiej (peryferia północna). Dzieli się je aktualnie na dwie podgrupy: zachodnią, do której należy angielski, flamandzki, holenderski, niemiecki, fryzyjski (we Fryzji Holenderskiej); północną (skandynawską, nordyjską), obejmującą duński, islandzki, norweski, szwedzki i farerski (na Wyspach Owczych). Niegdyś wyodrębniano jeszcze podgrupę wschod-niogermańską, do której zaliczano, najlepiej poświadczony, język gocki (dziś martwy) oraz dialekty Burgundów i Wandalów. Do podgrupy zachodniej należy genetycznie także język jidysz, afrikaans oraz wiele języków mieszanych, np. beach-la-mar (angielskomelanezyjski). Za praojczyznę Germanów (z ok. 2000 r. p.n.e.) uznaje się północną Skandynawię, Półwysep Jutlandzki oraz wyspy duńskie i pas wybrzeża między ujściem Wezery i Odry. W leksyce germańskiej zachowało się wiele wyrazów pochodzenia nieindoeuro-pejskiego (ponad 30% całego zasobu), zwłaszcza związanych z morzem oraz światem roślin i zwierząt.

Głagollca - najstarsze pismo słowiańskie, pierwotny alfabet języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. Za jego twórcę uważa się nauczyciela Słowian, św. Konstantyna, zwanego Cyrylem (827-885). Tym alfabetem Cyryl i jego brat Metody zapisali język słowiański (bułgarsko-macedoński) ludności okolic Sołunia (Salonik).

Gocki. Należy do wschodniej podgrupy języków germańskich, zachowany w przekładzie Biblii Ulfila-sa (Wulfrli) z Mezji (w starożytności prowincja rzymska na Bałkanach). Zachował się też słowniczek gocki (68 wyrazów) z drugiej połowy XVI w. pochodzący z Krymu (w dialekcie wschodnim, ostrogockim, zwanym też krymsko-gockim).

Graidanka - pismo rosyjskie. Zostało opracowane i wprowadzone z początkiem XVIII w. na polecenie Piotra I zamiast używanego dawniej w Rosji alfabetu cerkiewnosłowiańskiego, zwanego cyrylicą. Grażdanka jest jej zmodyfikowaną i unowocześnioną wersją. Najstarsza książka drukowana grażdanką wyszła w 1708 r.

Grecki. Należy do indoeuropejskiej rodziny językowej, tworząc odrębną gałąź (peryferia południowa). W starożytności rozpowszechniony był na Półwyspie Bałkańskim i w Azji Mniejszej oraz w koloniach greckich w południowej Italii. Grecy przybyli na Półwysep Bałkański z północy (zapewne z nizin naddu-najskich) z początkiem II tysiąclecia p.n.e. w kilku migracjach. Najstarsza była migracja jońsko-attycka oraz achajska, a także eolska. Po nich nastąpiła migracja dorycka. Większość dialektów starogreckich wykształciła języki literackie. Wszystkie dialekty greckie (z małymi wyjątkami) utworzyły w IV i III w. p.n.e. wspólny język, nazwany koinć, głównie na podstawie dialektu attyckiego. Koine stało się podstawą języka średniogreckiego, używanego w państwie bizantyjskim, przekształconego później w język nowo-grecki. Język grecki (także poprzez łacinę) wywarł olbrzymi wpływ na języki Europy, przede wszystkim na słownictwo naukowe.

Gudżarati. Jeden z języków nowoindyjskich, używany głównie na półwyspie Kathiawar i na terenach przyległych w zachodnich Indiach (w stanie Gudżarat). Pismo jest oparte na alfabecie devanagari. Tradycje literackie sięgają XIV w.

Hetycki. Jeden z języków anatolijskich. Język hetycki właściwy (zwany też nesyckim) znany jest głównie z tekstów zapisanych pismem klinowym na tabliczkach glinianych, stanowiących część archiwum królów hetyckich ze stolicą w Hattusas. Państwo Hetytów upadło pod naporem Frygów.

Hindi. Jeden z najważniejszych języków nowoindyjskich zespołu centralnego. Występuje na ogromnych obszarach Indii Centralnych od Pendżabu poprzez dorzecze górnego Gangesu aż po miasto Kam-pur - tzw. hindi zachodni, oraz od Kampuru aż do Benaresu z głównym centrum w Allahabadzie - tzw. hindi wschodni. Od 1950 r. jest (obok języka angielskiego) urzędowym językiem Republiki Indii. Posługuje się alfabetem devanagari. Ma bardzo bogatą literaturę. Razem z językiem urdu (używanym głównie w Pakistanie) tworzy tzw. język hindustani.

Hiszpański (kastylijski, hiszp. lengua castellana). Należy do zachodniej grupy języków romańskich. Jego kolebką była pierwotnie Asturia. Od XVI w. zaczął ekspandować na teren Ameryki i dziś jest językiem oficjalnym Ameryki Łacińskiej od Meksyku po Argentynę, z wyjątkiem Brazylii, gdzie panuje język portugalski. Język hiszpański Ameryki Środkowej i Południowej różni się od hiszpańszczyzny europejskiej głównie pod względem leksyki i wymowy - podstawą amerykańskiej hiszpańszczyzny jest dialekt andaluzyjski. Hiszpański język literacki - od XII w. - rozwinął się na podstawie dialektu kastylijskiego.

Ibero-baskijskie. Nazwa grupy językowej o nie określonych bliżej stosunkach genetycznych obejmującej języki, które w okresie przedindoeuropejskim wilii tysiącleciu p.n.e. zajmowały Półwysep Pire-nejski, południową Francję oraz część Wysp Brytyjskich. Zalicza się tu język starożytnych lberów z Półwyspu Pirenejskiego, Akwitanów z południowej Galii oraz Piktów i Kaledonów z północnych rejonów Wielkiej Brytanii. Języki te uległy z czasem romanizacji (i częściowo germanizacji), do dziś zachował się tylko język baskijski. Niektórzy łączą te języki z kaukaskimi, przyjmując koncepcję tzw. jafetyc-kiej ligi językowej (wraz z częścią języków azjanickich).

Iliryjskie (iliryjsko-weneckie). Grupa wymarłych języków (dialektów) rodziny indoeuropejskiej, których używały plemiona w zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego, głównie na obszarze byłej Jugosławii i Albanii (tzw. Ilirowie właściwi) oraz w Panonii i w Apulii w południowej Italii (Japygowie i Messapiowie). Wszystkie te plemiona uległy z czasem romanizacji. Z ich języków zachowały się jedynie imiona własne i kilka krótkich napisów w dialekcie mesapijskim. Z grupą iliryjską niektórzy łączą wy-marły język wenetyjski oraz współczesny język albański.

Indoeuropejskie. Wielka rodzina języków, która na początku II tysiąclecia p.n.e. zajmowała obszary rozciągające się od Indii po Europę (stąd nazwa). Języki tej rodziny tworzyły niegdyś wspólnotę w postaci języka nazywanego umownie praindoeuropejskim, używanego w 111 (według niektórych - w IV a nawet w V) tysiącleciu p.n.e. zapewne gdzieś na terenie Europy (bądź ewentualnie Azji). Język praindoeuropejski zróżnicowany był dialektalnie; różnice te z czasem się pogłębiały, co doprowadziło do wyodrębnienia się poszczególnych grup i języków tej rodziny. Należą tu następujące grupy języków: tocharska, luwi-hetyc-ka, italo-celtycka, germańska, grecka. Były to języki peryferyjne (grupa kentumowa). Języki centralne (grupa satemowa) tworzyły następujące grupy: indoirańską, tracko-ormiańską, iliryjską, bałto-słowiańską. Podejmowano próby zaliczenia do języków indoeuropejskich wielu innych języków, np. etruskiego. Za odosobnione języki indoeuropejskie uważa się albański (shqipe), ormiański i grecki.

Indoirańskie (aryjskie). Grupa języków należąca do wschodniego odłamu centralnych (języków sate-mowych) językowej rodziny indoeuropejskiej. Obejmuje trzy zespoły: indyjski, irański i zajmujący stanowisko pośrednie między nimi - dardyjski.

Indyjskie (lndoaryjskie). Podgrupa (obok dardyjskiej i irańskiej) języków z grupy indoirańskięj. Używane dzisiaj na olbrzymich obszarach subkontynentu indyjskiego, głównie w Pakistanie, Indiach, Bangladeszu, Nepalu i na Cejlonie (Republika Sri Lanka). W historii języków indyjskich wyróżnia się trzy okresy: staroindyjski - XV-V w. p.n.e. - z językiem wedyjskim i sanskrytem na czele (używanym także w epokach późniejszych); 2. średnioindyjski - V w. p.n.e. - X w. n.e., w którym wykształciły się głównie prakryty (największą rolę odegrał język buddyzmu - palijski); 3. nowoindyjski, w którym z najpóźniejszej fazy prakrytów (tzw. apabhramśa) rozwinęły się współczesne języki nowoindyjskie. Ściśle naukowa klasyfikacja tych języków jest trudna. Do języków indyjskich zalicza się także język cygański.

Irańskie. Należą (obok indyjskich i dardyjskich) do grupy indoirańskięj języków indoeuropejskich. W ich historii wyróżnia się trzy okresy: 1. staroirański - 1000-300 p.n.e., z którego najbardziej znany jest język staroperski i awestyjski oraz chorezmijski i medyjski I; 2. średnioirański - 300 p.n.e.-800 n.e. - z językami pehlewi, partyjskim, sogdyjskim i sakijskim; 3. nowoirański - po 800 r., z którego najważniejszymi językami są: perski, afgański (pusztu), osetyński, kurdyjski, tadżycki, jagnobiński, beludżi i tałysz, a także tzw. języki kaspijskie: mazandarani, semnani i tat, i ponad 10 języków pamirskich. Do języków irańskich zaliczane są także wymarłe języki scytyjskie (irańsko-scytyjskie): chorezmijski, sakijski i sogdyj-ski, oraz współcześnie używane: osetyński i jagnobiński.

Irlandzki. Jeden z języków goidelskich grupy celtyckiej. Używany głównie w Republice Irlandzkiej. Poczynając od XII w. język irlandzki jest stopniowo wypierany przez język angielski aż do niemal całkowitego zaniku w XIX w. Próby jego wskrzeszenia były czynione wraz z powstaniem Ligi Gaelskiej (1893 r.), a zwłaszcza z powstaniem państwa irlandzkiego (1921 r.). Dziś, obok języka angielskiego, jest językiem urzędowym Republiki Irlandzkiej.

Islandzki. Należy do podgrupy północnej (skandynawskiej, nordyjskiej) języków germańskich. Używany w Islandii (od końca IX w.), a także przez grupę Islandczyków w Kanadzie. Najstarsze zabytki, pisa-

301