Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego6

dał początek jakiejś nazwie. Kilkadziesiąt lat temu wybitny dialektolog Kazimierz Nitsch pisał wzburzony: „Znane są tzw. ludowe, a w rzeczywistości inteligenckie etymologie: Sandomierz, jako że ‘San do Wisły domierza’, Warszawa, jako że flisacy mówili tam do jakiejś baby: Warz, Ewo!”. Inne podanie fałszywie odtwarzające etymologię nazwy obecnej stolicy Polski, wiąże jej powstanie ze znalezieniem przez Kazimierza Sprawiedliwego w lepiance bliźniąt o imionach War(s) i Sawa. W rzeczywistości nazwa ta wywodzi się od imienia Warsz (zdrobnienie od Warcisław), rozszerzonego przyrostkiem dzierżawczym -ewa, z którego później powstało -awa. Kolejnym miastem o bardzo starej nazwie jest Poznań, czyli - etymologicznie rzecz biorąc - gród Poznana. Ludowe objaśnienia fantazjują, że tu poznało się trzech braci: Lech, Czech i Rus, albo że tam właśnie poznał się Bolesław Chrobry z Ottonem III (Dąbrowska 2000: 31).

A zatem zadanie etymologii polega na ustaleniu pochodzenia wyrazu. Analiza etymologiczna zakłada wniknięcie w filologię, etnografię, historię, dogłębną znajomość gramatyki porównawczej. Jest rzeczą naturalną, że absolutnie nie zawsze udaje się ściśle ustalić pochodzenie wyrazu. Im bardziej etymolog zagłębia się w przeszłość, tym mniej wiarygodne stają się rezultaty badań.

W charakterze przykładu rozpatrzmy łaciński wyraz vetus (dopełniacz vełeris) ‘stary’ (jako przeciwstawienie ‘nowy’). W ścisłej zależności z regularnymi odpowiedniościami fonetycznymi temat vetus- reprezentowany jest w litewskim vStuśas ‘stary’ i staro-cer-kiewno-słowiańskim eemxb ‘stary, zgrzybiały ze starości’ (ros. eemxuu w tym samym znaczeniu, por. Bemxuu 3aeem - Stary Testament). Dalsze poszukiwanie wyrazów bliskich pod względem dźwiękowym i znaczeniowym prowadzi do grec. etos < wetos ‘roa’ (rok) [ponieważ poi. rok utworzone zostało od innego rdzenia, analiza będzie kontynuowana na materiale rosyjskim]. Idea semantyki ‘crapbifi’ i ‘rou’ jest bliska, wyraz o znaczeniu ‘roflOBanbiH, npouinoroflHHił’ (roczny, zeszłoroczny) może być rozumiany również jako ‘cTapbiił’, zwłaszcza w związku z urodzajem, np. w połączeniu npotmoeodnee euHO. Od znaczenia Ton’ można „przerzucić pomost” do wyrazów o semantyce ToaoBanoe acHBOTHOe’ (roczne zwierzę): sanskryckie vatsa- ‘cielę’, gockie witrus ‘jagnię’ (por. niem. Widder, ang. wether ‘baran’ i wreszcie łac. vitulus ‘cielę’ czy franc. veau ‘to samo’).

Przytoczony przykład nie wymagał komentarza fonetycznego, w kolejnym przykładzie jest on jednak niezbędny. Ros. 3epno, łac. granum, niem. Kom, ang. corn odpowiadają sobie wzajemnie pod względem semantycznym, lecz różnią się spółgłoskami nagłosowymi. Jednakże w gramatyce porównawczej języków indoeuropejskich ustalone zostały następujące prawidłowości: 1. indoeuropejskie g > słowiańskie i irańskie z, 2. indoeuropejskie g > germańskie k, 3. indoeuropejskie g > indyjskie Jf. Znając te zależności można nie tylko potwierdzić identyczność powyższych wyrazów, ale również zaobserwować związki wyrazów zewnętrznie do siebie niepodobnych: ros. 3pemb, 3pejibiu ‘dojrzewać, dojrzały’ mogą być przyrównane do grec. gerón ‘starzec’ gSras ‘starość’, sanskryckie garati ‘starzeje się’ girna ‘stary, zgrzybiały, zmurszały’, tadżyckie 3ep ‘starzec’, staroislandzkie kari ‘mężczyzna’, niem. Kerl ‘chłopiec’ (Szajkiewicz 1995: 160-161).

W innych wypadkach nowa etymologia wymaga przede wszystkim dowodów semantycznych. Etymologia słowiańskiej nazwy ‘miedzi’ (ros. Medb, czeskie med, bułgarskie

Med) jednoznacznie nie została ustalona. Nazwę tę porównywano z ang. smith, niem. Schmied ‘kowal’. Zaproponowana niedawno nowa etymologia wiąże nazwę miedzi z nazwą Media [w starożytności kraj i państwo w północno-zachodnim Iranie zamieszkałe przez Medów - w początkach VII wieku p.n.e. twórców niezależnego królestwa ze stolicą w Ekbataniej. Etymologia jest względnie prawdopodobna, ponieważ potwierdzają ją również inne fakty (m.in. metonimiczne przeniesienie nazwy geograficznej na przedmiot, por. dla nazw win: malaga, tokaj, bordo, madera, jerez itd.).

Problemy etymologiczne mogą powstawać w związku z najprostszymi i - wydawać mogłoby się - zrozumiałymi wyrazami. Forma wewnętrzna rosyjskiego noedimoK jest bardzo wyraźna: „walka jeden na jednego", jednakże etymolog winien nie tylko ustalić czas i okoliczności powstania wyrazu. Analiza historyczna w tym wypadku pokazuje, że wyraz ten (charakterystyczny dla stylu książkowego) pojawił się w języku rosyjskim w XVIII wieku jako ekwiwalent ffanc. duelle, ros. dyais (w języku staroruskim na określenie tego zdarzenia używano wyrazu nonę, np. npocumb nonę ‘wyzwać na pojedynek’). W polszczyźnie odpowiednia nazwa [pojedynek) powstała wcześniej i to ona była źródłem wyrazu rosyjskiego.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Oprócz etymologii w obręb leksykologii wchodzi ponadto neolo-gia, subdyscyplina leksykologii, której przedmiotem analizy i opisu są mechanizmy i zasady tworzenia nowych elementów leksyki, tj. neologizmów (neologia formalna), i nowych znaczeń elementów leksyki, tj. neosemantyzmów (neologia znaczeniowa). Tu również należy wymienić statystykę leksykalną, która zajmuje się frekwencją jednostek leksykalnych (ich typów) zarówno w tekstach (w słowniku), jak i w leksyka (tj. w systemie).

4.4. O podstawowej jednostce systemu leksykalno-semantycznego 4.4.1. Leksem i wyraz

Podstawową jednostką systemu leksykalno-semantycznego jest leksem (inaczej: wyraz słownikowy), przez który zazwyczaj rozumie się abstrakcyjną jednostkę języka (dokładniej: słownika, a nie tekstu); zbiór różnych pod względem fleksyjnym form wyrazowych mających to samo znaczenie leksykalne (w wypadku wyrazów nieodmiennych zbiór ten może być jednoelementowy). Jedna z tych form zwyczajowo traktowana jest jako forma podstawowa (reprezentatywna), służąca do nazywania danego wyrazu słownikowego. Np. wyraz słownikowy, którego formą hasłową jest dom, to zbiór form wyrazowych: dom (mianownik liczby pojedynczej), domu (dop. 1. poj.), domowi (cel. 1. poj.), dom (bier. 1. poj.), domem (narz. I. poj.), domu (msc. 1. poj.), domy (mian. 1. mn.), domów (dop. 1. mn.) itd., natomiast wyraz słownikowy jut składa się tylko z jednej formy już.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Termin „leksem” („wyraz słownikowy”) bywa rozumiany także nieco inaczej - jako część wspólna wszystkich form fleksyjnych, czyli po prostu jako temat fleksyjny, któremu przypisuje się znaczenie słownikowe. W tym sensie mówi się o leksemie komet- (w znaczeniu ‘kometa’), kot- (w znaczeniu ‘kot’), pis- (w znaczeniu ‘pisać’) itp.

2. Wyrazy słownikowe nie występują bezpośrednio w tekście. W tekstach występują ich poszczególne formy, czyli formy wyrazowe. Dlatego sformułowania: „w przysłowiu Ręka rękę myje występują dwa wyrazy słownikowe” trzeba rozumieć jako skróty myślowe - naprawdę chodzi o to, że w przysłowiu tym wy-

167