Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego2

nego wpływu języków zachodnioeuropejskich. Pogranicze historii i językoznawstwa dało początek jednej z najbardziej rozwiniętych dyscyplin - językoznawstwu historycznemu i jego szczegółowym realizacjom: językoznawstwu historyczno-porównawczemu, etymologii, historii języków literackich.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W językoznawstwie nowoczesnym etymologia zajmuje się badaniem pochodzenia wyrazów i ich pierwotnego znaczenia. Celem etymologii jest ustalenie tzw. etymonu, czyli wskazanie, od jakiego wyrazu (lub pierwiastka) został utworzony badany wyraz. Duże znaczenie dla etymologii ma ustalenie rozwoju znaczeniowego, co sprawia, że nieodzownym składnikiem badań etymologicznych jest przedstawienie historii wyrazu. Dzięki ustaleniu wykrytych zmian znaczeniowych i formalnych jest możliwe podanie pierwotnej postaci i pierwotnego znaczenia. Podstawowym pojęciem etymologii jest tzw. znaczenie etymologiczne wyrazu (patrz niżej) rozumiane jako znaczenie, które dla danego wyrazu można zrekonstruować na podstawie znajomości jego etymologii i pierwotnej budowy słowotwórczej. Na przykład znaczeniem etymologicznym wyrazu opieszały jest ‘ten (rycerz), który w boju stracił konia' (= stal się pieszym), wyrazu bielizna - ‘białość, biel, coś białego’,piwnica - ‘pomieszczenie do przechowywania napojów (w tym: piwa, rozumianego wcześniej jako dowolny napój)’. Obok etymologii naukowej spotykamy się z tzw. etymologią ludową, która polega na tym, że ludzie kojarzą sobie, często błędnie, jakieś dwa wyrazy, które genetycznie nic wspólnego ze sobą nie mają. Etymologia naukowa oparta jest przede wszystkim na negacji fałszywych z etymologicznego punktu widzenia asocjacji (skojarzeń), w rodzaju np. podobieństwa wschodniego (orientalnego) zapożyczenia óoeambipb ‘bohater, junak’ i rdzennie staroruskiego wyrazu Sozamun, nazwy rośliny asepoćoii ‘dziurawiec’ i wyrazów jeepb. 6ou. 6umb (wyraz seepoóou powstał z dupoóou - od dziurawych liści), nazwy etnicznej caMoedbt [por. języki samojedzkie - grupa języków należących obok języków ugrofińskich do rodziny języków uralskich] i rosyjskich wyrazów cau ecrnb (etnonim został w całości zapożyczony z języka saamskiego, tj. lapońskiego).

Językoznawstwo ściśle współdziała z archeologią, etnografią, antropologią. Odkryte przez archeologów podczas wykopalisk przedmioty kultury materialnej umożliwiają określenie ich użytkowników. Etnografowie klasyfikują i interpretują dane wykopalisk archeologicznych wg typów kultury materialnej, co z kolei jest ważne dla językoznawców w celu ustalenia rejonów rozpowszechnienia się określonych języków. Ponieważ język jest ważnym czynnikiem określenia tożsamości etnicznej określonej społeczności, związek lingwistyki z etnografią jako nauką zajmującą się kulturą różnych ludów (jej zróżnicowaniem, występowaniem i wskazywaniem cech charakterystycznych) dotyczy kwestii szczególnie istotnych. Bez danych etnografii językoznawca nie może prawidłowo objaśnić znaczenia poszczególnych wyrazów i wyrażeń stosowanych w sferze bytu oraz kultury materialnej i duchowej (tym bardziej niemożliwe jest ustalenie ich prawidłowej etymologii). Powiedzmy np., że ukraińską nazwę miesiąca cinenb ‘styczeń’ ktoś skojarzy ze śniegiem czy mrozem (siecze śnieg, siecze mróz), a nazwę wepeenb ‘czerwiec’ z kolorem czerwonym. Faktycznie nazwy te wiążą się z pracami gospodarskimi: podczas zimy prowadzono wyrąb lasu (tzn. sieczono las) przygotowując działki ziemi pod wiosenne zasiewy, w czerwcu natomiast zbierano czerwce (rodzaj pluskwiaków), które służyły do sporządzania czerwonej farby (polskie czerwiec - miesiąc czerwi, czyli robaków, por. niemieckie dialektalne Wurmmonat ‘miesiąc robaków’). Interesujący jest fakt, że te same staropolskie nazwy miesięcy mają identyczny rodowód (o czym pisze W. Taszycki w pracy Najdawniejsze zabytki języka polskiego, wyd. czwarte rozszerzone, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967: 133-134). Najbardziej bliskie związki językoznawstwa i etnografii widoczne są w trakcie badań dialektalnego zasobu słownikowego - nazw zabudowań gospodarskich, naczyń, odzieży, narzędzi pracy, obrzędów itp. Etnograf na podstawie faktów językowych może prześledzić rozwój kultury narodu, zmiany w jego bytowaniu, a także związki historyczno-kulturowe między narodami.

Dzięki znaleziskom archeologicznym odkryte zostały liczne zabytki piśmiennictwa (w nowszych czasach np. „gramoty” na korze brzozowej w średniowiecznym Nowogrodzie). Dane antropologii wykorzystywane są przy badaniach pochodzenia języka (mowy) ludzi pierwotnych. Styk lingwistyki z wymienionymi dyscyplinami o profilu historycznym dał początek takim dziedzinom językoznawstwa, jak paleografia i etno-lingwistyka.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Paleografia jest nauką zajmującą się badaniem dawnych sposobów pisania i form pisma. Dla językoznawstwa ma duże znaczenie, gdyż pomaga odcyfrować i interpretować (co do przybliżonego czasu powstania, oryginalności itp.) dawne teksty będące źródłem dla poznania historii różnych języków. Etnolingwistyka (lingwistyka antropologiczna) jest dziedziną badań lingwistycznych, której przedmiotem są wzajemne związki między językiem, myśleniem, zachowaniem się człowieka i rzeczywistością, tzn. formalną strukturą języka a resztą kultury społeczności, która tym językiem mówi. Chodzi przede wszystkim o zależności między danym typem kultury a określonymi typami języków, którymi mówią nosiciele tej kultury (wrócimy do tego niżej).

Na pograniczu językoznawstwa i socjologii powstała jeszcze jedna dyscyplina lingwistyczna, a mianowicie socjolingwistyka, która bada rolę języka w społeczeństwie oraz związki między faktami językowymi a zjawiskami społecznymi, zwłaszcza między zmianami językowymi i odmianami języka a zmianami socjalnymi i grupami społecznymi. Podstawowe zagadnienie socjolingwistyki, tj. zagadnienie relacji między językiem, myśleniem a faktami społecznymi, nie zostało dotychczas rozwiązane. Wyniki badań w tym zakresie przemawiają za różnymi, często przeciwstawnymi hipotezami.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Istnieją możliwości zastosowania wyników badań socjolingwistycznych w praktyce życia społecznego (np. w komunikowaniu masowym, w polityce oświatowej i językowej). Niektóre twierdzenia socjolingwistyczne mają charakter polityczno-społeczny (np. teza, że środowiska robotnicze posługują się tzw. językiem ograniczonym, prowadzi do wniosku, że młodzież pochodząca z tych środowisk ma utrudniony start życiowy) i są wykorzystywane w walce politycznej (zob. np. EJP 1999).

W XIX wieku następuje zbliżenie językoznawstwa z psychologią (nauką o powstawaniu i przebiegu procesów psychicznych, świadomości, stanach emocjonalnych i cechach psychicznych człowieka) - powstaje psychologiczny kierunek w językoznawstwie, który otrzymał później nazwę psycholingwistyki. Psycholingwistyka jako dyscyplina językoznawcza zajmuje się badaniami nad zależnością mowy i myślenia, procesami wytwarzania, odbioru i przetwarzania informacji językowych w aspekcie psychologicznym. Proces komunikacji językowej, odbioru i rozumienia mowy jest niemożliwy bez psychologii. Co więcej, cały system mówienia jest skumulowany w psychice człowieka, w jego świadomości. Liczne procesy semantyczne (metaforyczność, metonimiczność, przeniesienie znaczenia i in.) tłumaczone są zdolnością do asocjacji, ponieważ związek przedmiotu z jego nazwą ma charakter psychiczny.

W początkach XX wieku powstaje jeszcze jedna pograniczna dziedzina językoznawstwa, a mianowicie lingwosemiotyka, której pojawienie się jest związane z osobą Ferdynanda de Saussure’a. Semiotyka jako nauka bada dowolne systemy znaków, ich cechy wspólne (kod telegraficzny, sygnalizacja flagowa, znaki drogowe, dystynkcje wojskowe, języki gestów itd.). Ponieważ język naturalny jest podstawowym i najbar-