Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego04

Niemiecki. Należy do zachodniej podgrupy języków germańskich. Używany jest w Niemczech, Austrii oraz w niektórych regionach Szwajcarii i Luksemburga. Dzieli się na trzy główne zespoły dialektalne: I. doinoniemiecki (Niederdeutsch lub Plattdeutsch); 2. środkowoniemiecki; 3. gómoniemiecki. Takie wielkie zróżnicowanie dialektalne związane jest z ekspansją plemion Germańskich (Franków, Sasów, Swe-bów, Alemanów, Markomanów i Longobardów) z praojczyzny nad dolną Łabą na tereny pierwotnie celtyckie, romańskie, słowiańskie i in. Ogólnonarodowy język literacki ukształtował się w XII—XIII w. W jego rozwoju i unifikacji ogromną rolę odegrał M. Luter oraz kancelaria cesarska, głównie saska. Na przełomie XVIII i XIX w. powstała klasyczna literatura niemiecka. Dolnoniemiecką podstawę ma także język jidysz (żydowski).

Norweski. Należy do podgrupy północnej (skandynawskiej, nordyjskiej) języków germańskich. Ukształtował się w VIII—XI w. jako język Wikingów. Poza Norwegią używany był w Islandii, Grenlandii i na Wyspach Owczych. Najstarsze zabytki piśmiennictwa sięgają XII w. Z końcem XV w. język norweski został wyparty z piśmiennictwa przez język duński, który po zmieszaniu się z rodzimym językiem norweskim przybrał formę nazywaną „riksmaal” (‘język państwowy’). W języku tym pisana była literatura norweska XIX-XX w. Istnieje także w Norwegii od połowy IX w. ludowa odmiana: tandsmaal (‘język wiejski’), od 1907 r. równouprawniony z riksmaal. Ostatnio obserwuje się tendencje do unifikacji obu odmian, które współcześnie noszą także nazwy „bokmaal” (‘język książkowy’) i „nynorsk" (‘nowo-norweski’).

Orija (utkali). Jeden z języków nowoindyjskich z zespołu wschodniego. Używany we wschodnich Indiach nad brzegami Zatoki Bengalskiej w okolicach ujścia Mahandi oraz miasta Puri (głównie w stanie Orissa i na terenach przyległych). Tradycje literackie sięgają XIII w. Podstawą piśmiennictwa jest zmodyfikowany alfabet devanagari.

Ormiański. Należy do tracko-ormiańskiej grupy języków indoeuropejskich (tworzy dziś odrębną gałąź). Jest językiem Ormian mieszkających głównie w Armenii, a także w Gruzji, Azerbejdżanie i wielu regionach Rosji, w Turcji i w Iraku oraz w licznych koloniach ormiańskich rozrzuconych w całej Europie (w tym także w Polsce), tworząc tzw. zachodnią odmianę języka ormiańskiego. Bardzo zróżnicowany dia-lektalnie. Najbliżej spokrewniony z językiem starożytnych bałkańskich Traków i małoazjatyckich Frygów. W historii języka ormiańskiego wyróżnia się trzy okresy: 1. staroormiański (język grabar ‘książkowy’) -od V do XIX w. (mimo że później był już językiem martwym); 2. średnioormiański - znany z zabytków XI-XVII w.; 3. współczesny język nowoormiański (aszcharabar ‘świecki’) - zaczął się tworzyć w XVII w., a ostatecznie ukształtował się w XIX w. Armeńczycy (Ormianie) posługują się swoim własnym odrębnym alfabetem.

Osetyński. Język Osetyńców. Należy do podgrupy irańskiej języków indoirańskich. Jest kontynuacją języka starożytnych Scytów (ściślej - dialektów zachodnioscytyjskich) i języka średniowiecznych Alanów. Używany w środkowym Kaukazie w okolicach miast Władykaukaz i Mazdok. Literacki język osetyński ukształtował się w XIX w. Alfabet oparty na rosyjskiej grażdance.

Oskijski. Jeden z głównych języków osko-umbryjskich. Używany w starożytności w całej południowej Italii - od Kampanii po Cieśninę Messyńską, dziś - w południowej Italii i we wschodniej części Sycylii. Znany z ponad dwustu inskrypcji w alfabecie greckim i łacińskim, pochodzących z okresu między V w. p.n.e. a I w. n.e. Wyparty przez łacinę; odznacza się w porównaniu z nią cechami bardziej archaicznymi. Za dialekt języka oskijskiego uważa się język Sykulski.

Palajski. Jeden z wymarłych języków grupy anatolijskiej (podgrupa starsza, luwi-hetycka), używany w starożytnej Anatolii. Mówiła nim ludność spokrewniona z Hetytami. Zaświadczony w dokumentach klinowych (przeważnie treści religijnej) z Hattusas z II tysiąclecia p.n.e. Jeszcze niedostatecznie zbadany.

Pali (palijski). Literacki język okresu średnioindyjskiego z grupy indoirańskiej. Zapisany nim został tzw. Kanon buddyjski między III a I w. p.n.e., który został przewieziony z Indii na Cejlon i przechowywany jest tam do dziś przez ortodoksyjnych buddystów therawada. Jest nadal językiem kultu religijnego buddystów w Sri Lance, Birmie, Tajlandii, Kampuczy i w Laosie. W okresie średnioindyjskim rozumiano go na olbrzymim obszarze północnych Indii.

Pamirskie. Liczny zespół drobnych języków i dialektów irańskich, używanych w górach Pamiru i na terenach przyległych (należących do Tadżykistanu, Afganistanu i Chin). Ze względu na wielkie zróżnicowanie ludy pamirskie używają do porozumiewania się między sobą języka tadżyckiego lub perskiego.

\ Partyjski. Język irański kontynuujący język medyjski w okresie średnioirańskim (sam z kolei uważa-ny^jest za poprzednika języka kurdyjskiego). Używany był w północno-zachodniej części Iranu i był oficjalnym językiem państwowym za panowania dynastii Arsacydów (250 r. p.n.e. - 226 r. n.e.). Znany z zabytków piśmiennictwa manichejskiego [manicheizm - synkretyczny, dualistyczny system religijno-fi-

lozoficzny powstały w III w. w Persji, głoszący kosmiczny konflikt dobra (duch, światło) i zła (materia, ciemność)], zachowanego w rękopisach z Turfanu (Turkiestan Wschodni).

Pelignijski. Jeden z dialektów sabelskich zespołu osko-umbryjskiego języków italskich. Używany w starożytności przez plemię Pelignów na wschód od Rzymu (wyparty później przez łacinę).

Pendżabi (pendtabski). Jeden z języków nowoindyjskich zespołu centralnego. Używany we wschodnim Pendżabie i w Pakistanie Zachodnim. Posługuje się zreformowanym pismem devanagari (zwanym gur-mukhi). Tradycje literackie sięgają XV w. Za jego zachodnią odmianę uważany jest język landha.

Perski. Należy do południowo-zachodniego odłamu języków irańskich. Jest oficjalnym językiem Iranu; poza Iranem używany także w Afganistanie, Azerbejdżanie, w Indiach i w niektórych rejonach środkowej Azji. W jego rozwoju wyróżnia się trzy okresy: staroperski - znany z napisów klinowych z Vl-V w. p.n.e.; średnioperski - znany najbardziej w postaci pehlewi i parsik z okresu 111 w. p.n.e., nowoperski - od IX w. (posługujący się alfabetem arabskim). Między perskim językiem literackim (zwłaszcza językiem poezji) a potocznym istnieją dzisiaj wielkie rozbieżności.

Piktyjski. Wymarły język zaliczany do grupy ibero-baskijskiej. Używany był w starożytności przez lud Piktów w Szkocji (do V wieku). Pozostawał pod silnym wpływem brytańskich dialektów z rodziny celtyckiej, niektórzy uważali go nawet za język celtycki.

Polabski (język Drzewian połabskich). Należy do gałęzi lechickiej języków zachodniosłowiańskich -najdalej na zachód wysunięty język słowiański, używany do połowy XVIII w. na lewym brzegi Łaby w okolicach LOneburga, LOchowa i Suten. Zachowały się tylko nieliczne teksty zanotowane przez jednego Połabianina i Niemców interesujących się folklorem słowiańskim na przełomie XVII i XVIII w.

Portugalski. Należy do zachodniego odłamu języków romańskich, bardzo bliski językowi hiszpańskiemu. Używany w Portugalii, w północno-zachodniej części Hiszpanii, a także (jako język urzędowy) w byłych koloniach portugalskich (głównie w Afryce).

Prakryty. Średnioindyjskie języki potoczne pochodzące z okresu ok. V w. p.n.e. do ok. X w. n.e. Z prakrytów wykształciło się wiele form literackich, znanych głównie z inskrypcji, dramatów i poezji, a także z pism religijnych buddystów i dżinistów. Do prakrytów religijnych zalicza się także język palijski.

Pruski (staropruski). Język średniowiecznych Prusów, który wyszedł z użycia w końcu XVII w. Należy (wraz z językiem jaćwięskim) do zachodniego odłamu grupy bałtyckiej. Początkowo Prusowie zajmowali dość znaczne terytorium nad Bałtykiem między ujściem Wisły i Niemna, później zaczęło się ono kurczyć pod naporem Niemców (Krzyżacy) i Polaków (kolonizacja). Wyróżnia się wiele dialektów języka pruskiego, z których najbardziej znane są pomezański i sambijski. Teksty staropruskie pochodzą głównie z XV-XVI w.: niemiecko-pruski słownik elbląski (z ok. 1400 r.), spis wyrazów pruskich w Kronice Szymona Crunaua i 3 drukowane przekłady Katechizmu Lutra (XVI w.), z których ostatni zapisano w dialekcie sambijskim.

Radżasthani. Jeden z języków nowoindyjskich zespołu centralnego. Używany w Radżastanie w Indiach między Indusem a rzeką Czambal. Bardzo bliski językowi gudżarati.

Retoromański (retycki). Należy do zachodniego odłamu języków romańskich. Używany na wysokogórskim pograniczu Szwajcarii i Włoch. Od 1938 r. jest obok języka francuskiego, niemieckiego i włoskiego czwartym oficjalnym językiem Szwajcarii. Rozpada się na szereg dialektów: zespół gryzoń-ski, z dialektem engadyńskim i romanckim, oraz dialekt friulski i ladyński. Brak wspólnego języka literackiego.

Romańskie. Jedna z największych indoeuropejskich rodzin językowych. Obejmuje języki: 1. zachod-nioromańskie: francuski, hiszpański, kataloński, portugalski, prowansalski, retoromański i sardyński; 2. wschodnioromańskie: mołdawski, rumuński, włoski oraz wymarłe dialekty dalmatyńskie. Według nowszych klasyfikacji języki romańskie dzielą się na cztery grupy: 1. portugalski, hiszpański, kataloński; 2. francuski, prowansalski; 3. włoski, retoromański, sardyński; 4. rumuński, mołdawski, dalmatyński. Języki romańskie powstały w drodze stopniowego różnicowania się łaciny ludowej na ogromnych obszarach starożytnego imperium rzymskiego.

Rosyjski (wielkoruski). Należy do wschodniej grupy języków słowiańskich. Używany dziś na olbrzymich obszarach Rosji (a także poza jej granicami), często jako drugi język w republikach związkowych i autonomicznych. Język rosyjski kontynuuje język staroruski (pierwsze zabytki z X w.), z którego wyodrębnił się w XIV w. po powstaniu Księstwa Moskiewskiego. Wyróżnia się trzy zespoły dialektalne: północny, południowy oraz pas gwar przejściowych. Pismo oparte na cyrylicy, zreformowane przez Piotra 1 w formie grażdanki. Język rosyjski ma rangę języka międzynarodowego (także poza Rosją) i jest jednym z sześciu oficjalnych języków ONZ.

20 - Cz. Lachur, Zarys językoznawstwa...

305