Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego'0

zu zmian dopełniła urbanizacja. W miastach istnieją szczególne odmiany teiytorialne -dialekty miejskie, używane obok dominującego języka ogólnego. Każde większe miasto, a nawet niektóre części miast, mają własne odmiany mowy potocznej. Mieszkańcy starych stolic europejskich potrafią nieraz bezbłędnie odgadywać pochodzenie swych rozmówców.

Generalnie sądzi się, że wiejskie dialekty terytorialne są bardziej pierwotnymi formami języka niż dialekty ogólnoetniczne, a nawet że zachowują ślady dawnych zróżnicowań plemiennych. Dialekt kulturalny wyrasta z odmian terytorialnych, a od pewnego momentu staje się głównym i często jedynym językiem warstwy wykształconej. Norma wielu języków ogólnych zezwala na pewne odrębności regionalne, nie mogą one z reguły przekraczać granic, wyznaczonych przez skodyfikowaną gramatykę. W pol-szczyźnie np. akceptuje się różnice w wymowie połączeń międzywyrazowych, pewne odrębności leksykalne, lecz niewiele ponadto. Zupełnie inaczej jest w Chinach, zunifikowanych językowo za pomocą pisma. Różnice między odmianami regionalnymi są tak znaczne, że uzasadnione jest twierdzenie o istnieniu kilku języków chińskich - man-daryńskiego, wu, hakka i in.

7.1.4. Zróżnicowanie geograficzne

Relacje między językami, powstające w wyniku długoletniego sąsiedztwa i kontaktów ludności, mogą rzutować w dużym stopniu na rozwój języków. Wpływy czasem nie ograniczają się do zapożyczeń słownikowych - obejmują też płaszczyznę fonetyczną i gramatyczną. Zdarza się, że zmiany strukturalne powstały na skutek sąsiedztwa zacierają relacje genealogiczne. Klasyfikacja geograficzna języków polega na grupowaniu języków z punktu widzenia podobieństw między nimi powstałych w wyniku kontaktów geograficznych lub kulturowych. Badanie zjawisk tego rodzaju jest przedmiotem geografii lingwistycznej. W starszej literaturze dyscyplina ta utożsamiana jest wyłącznie z geografią dialektów, później zakres badań uległ rozszerzeniu. Bywa, że grupy sąsiadujących języków równolegle rozwijają pewne własności i to niezależnie od związków genealogicznych. Niektóre z takich zmian można wyjaśnić wpływem języków trzecich. Jeśli zatem charakterystyka gramatyczna języków pozostających w kontakcie wskazuje na zbliżenie ich struktury, to języki takie tworzą ligę językową. W Europie najbardziej wyrazistym tego przykładem jest liga bałkańska obejmująca języki słowiańskie - bułgarski, macedoński, z romańskich - język rumuński, a także albański i nowogrecki. W Afryce znana jest negrycka liga językowa (zespół języków afrykańskich ludności murzyńskiej)

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Termin „liga językowa” został wprowadzony przez N.S. Trubiec-kiego na Kongresie Językoznawczym w Hadze w 1928 roku (jako „Sprachbund") na oznaczenie grupy języków, które wskutek długotrwałego współżycia mówiących nimi społeczności wytworzyły szereg cech wspólnych w strukturze gramatycznej.

Sąsiedztwo ma dalsze skutki: języki tworzą łańcuchy zwane cyklami. Opis relacji językowych w Afryce, na Syberii i obu Amerykach oparty jest w dużej mierze na tezach o wędrówkach ludów, które spychane jedne przez drugie dalej od okolic centralnych wytworzyły w komunikacji ciągi łańcuchowe - np. języki cyklu afrykańskiego na południe od Sahary cechujące się tonalnością głoskami krtaniowymi (zwarciem krtaniowym), zbitkami spółgłoskowymi nd, mb, nsz, rozbudowanym rodzajem gramatycznym (klasami), zapożyczeniami arabskimi. Cykl południowoafrykański (obejmujący języki buszmeńsko-hotentockie i sąsiadujące z nimi bantu) wyróżnia się dźwiękami mlaskowymi. Języki cyklu Azji Południowo-Wschodniej są w dużym stopniu mono-sylabiczne (wyraz jest jednosylabowym morfemem), a w związku z tym analityczne, tonalne, a o budowie wypowiedzenia zasady grzecznościowe rozstrzygają w stopniu większym niż w innych częściach świata.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Cykl językowy jest pojęciem klasyfikacyjnym językoznawstwa historycznego. Oznacza ono, że szereg istniejących mniej więcej współcześnie języków A, B, C, D, E itd., jest powiązanych w łańcuch w ten sposób, że poszczególne języki wewnątrz tego szeregu wchodzą w obustronne związki o charakterze ligi językowej ze swoimi bezpośrednimi sąsiadami, wykazując z nimi pewną ilość cech strukturalnych wspólnego pochodzenia. Na przykład B tworzy ligę z jednej strony z A, z drugiej zaś z C, z kolei C tworzy ligę z jednej strony z B, z drugiej z D. Cykle językowe rozwinęły się wzdłuż szlaków odwiecznej ekspansji etniczno-językowych. Na przykład w Afryce taki cykl łączy pośrednio języki semito-chamickie (poprzez mieszany język hausa) z językami bantuidalnymi i dalej z rodziną khoiń układając się w kierunku południowym.

2. Wspólną, specyficzną cechą języków khoiń [khoiń (inaczej: khoisan, hotentocko-buszmeńskie) -rodzina języków stanowiąca najstarszą warstwę lingwistyczną w Afryce Południowej; języki tej rodziny, zwane też paleoafrykańskimi, używane są głównie przez plemiona Buszmenów i Hotentotów] są dźwięki mlaskowe. Mlaski powstają przy wdychaniu powietrza - są to tzw. głoski inspiracyjne lub injektywne (w innych językach, w tym w polskim, dźwięki mowy tworzone są w trakcie wydechu powietrza). Strumień powietrza zasysany jest do przestrzeni w aparacie głosowym, utworzonej poprzez jednoczesne, podwójne zwarcie narządów mowy w tylnej i przedniej części jamy głosowej. W wyniku zwarcia w przestrzeni artykulacyjnej wytwarza się podciśnienie. W fazie rozwarcia dwa strumienie powietrza o przeciwnych kierunkach wypełniają tę przestrzeń. Zwarcie tylne (stały składnik mlasków wszystkich typów) powstaje zawsze między tyłem języka a podniebieniem miękkim. Mlaski dwuwargowe przypominają dźwięk wydawany przy cmokaniu na konia. Wybitnym badaczem języków khoisan był polski uczony Roman Stopa.

7.2. Języki cywilizacji globalnych

Sądzi się, że każdy język jest równie dobry i każdy służy wyrażaniu myśli oraz uczuć. Języków jest jednak kilka tysięcy, a zdecydowana większość ma znaczenie najwyżej lokalne. Inne zaś, a jest ich tylko kilkanaście lub kilkadziesiąt, rozprzestrzeniły się po całym globie. Uzasadnione jest zatem pytanie, co sprawia, ze różnice są tak wielkie. Przyczyny tego stanu rzeczy znajdują się poza samym językiem i są niejednakowej natury. Najbardziej istotny jest czynnik cywilizacyjny. Język jest narzędziem kultury i cywilizacji, a tym samym rozpowszechnienie danego języka jest miarą rozpowszechnienia cywilizacji, która się nim posługuje. Jednocześnie sprawność funkcjonalna języka jest uzależniona od stopnia zróżnicowania jego wspólnoty komunikacyjnej. Współczesne społeczeństwa o najwyższym stopniu złożoności wyposażone są w języki o rozwiniętych odmianach pisanych i te języki nadają się z oczywistych względów lepiej niż inne do komunikacji ponadetnicznej.

Powszechnie przyjęte definicje języka głoszą, że jest on narzędziem komunikacji, że funkcja komunikatywna jest podstawową funkcją języka, a ostatecznym wytworem naszej językowej aktywności jest komunikat. O komunikacji sądzi się, że polega ona na przekazywaniu i odbieraniu informacji. Tak zdefiniowana komunikacja staje się pojęciem uchwytnym, ścisłym, poddającym się opracowaniu matematycznemu.

271