Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego)4

w wieku XVII. Zespół wschodni obejmuje języki litewski i łotewski używane na obszarze dwóch sąsiednich krajów. Ich tradycja literacka sięga XVI wieku. W wiekach średnich na obszarze dzisiejszej Kurlandii używany był język Kurów (kuroński), pośredni między litewskim a łotewskim.

Grapa słowiańska w wyniku ekspansji postępującej od początku naszej ery rozbiła się przy końcu I tysiąclecia na kilka grup. Z najbardziej jednolitej grapy wschodniej, czyli ruskiej, wyłoniły się w okresie między wiekiem XIII a XVII trzy języki: rosyjski (dwa zespoły dialektów północnych i południowych), ukraiński i białoruski. Grupa południowa na Bałkanach bardzo wcześnie podzieliła się na dwa zespoły. Na wschodzie używane były dialekty bułgarsko-macedońskie, z których w wieku IX wyłonił się dzięki działalności Konstantyna-Cyiyla i jego brata Metodego liturgiczny, a potem literacki język starosłowiański, później zaś języki literackie - bułgarski (wiek XIX) i macedoński (lata 1946-1960). Dragi zespół południowo-zachodni obejmuje język setbsko-chorwa-cki (trzy zespoły dialektów: sztokawskie, czakawskie i kajkawskie) [po rozpadzie byłej Jugosławii mówi się o języku serbskim, chorwackim i bośniackim; zob. niżej] oraz język słoweński u podnóża Alp. Grapa zachodniosłowiańska przy końcu I tysiąclecia rozbiła się na dwa zespoły: czesko-słowacki i lechicki, między którymi stanowisko pośrednie zajmowały dialekty łużyckie. Z pierwszego z tych zespołów wyłoniły się z czasem dwa języki: czeski i słowacki. Z języków łużyckich język gómołużycki bliższy jest czeskiemu, a dolnołużycki polskiemu.

Z zespołu lechickiego wreszcie wyodrębniły się trzy języki: połabski nad dolną Łabą, wymarły ostatecznie w XVIII wieku, pomorski, którego ostatnim szczątkiem są dziś dialekty kaszubskie, i wreszcie język polski.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Wyżej omówiono mapę przedstawiającą rozmieszczenie języków świata w XV wieku n.e. Nieco inaczej przedstawia się rozmieszczenie języków obecnie. W ciągu ostatnich 460 lat nastąpiły zmiany olbrzymie zupełnie nowego typu. Dawne przesunięcia, idące odwiecznymi szlakami, głównie lądowymi, wytwarzały cykle języków, z których jedne nawarstwiały się na drugie jak łuska na rybie. Nowe ekspansje, wychodzące z Europy i biegnące głównie drogami wodnymi, wytwarzały wielkie izolowane obszary na oddalonych od siebie kontynentach. Pierwsze chronologicznie wystąpiły języki romańskie. Ekspansja hiszpańska i portugalska do Ameryki rozpoczęła się około roku 1500 i doprowadziła do powstania Ameryki Łacińskiej. Brazylia jest językowo portugalska z wyjątkiem niedostępnej części dorzecza Amazonki, w której panują jeszcze języki Indian. Reszta Ameryki Południowej i Środkowej wraz z Meksykiem to obszar języka hiszpańskiego, który przerywają tylko wyspy językowe tubylców: gu-arani w Paragwaju, keczua w Andach, maja w Ameryce Środkowej, aztek w Meksyku i kilka innych. Nowe francuskie obszary językowe powstały w Kanadzie, na wyspie Haiti i w niektórych dawnych koloniach Francji w Afryce. Późniejszą, ale jeszcze potężniejszą była ekspansja języków germańskich. Język holenderski dał początek językowi afrykańskiemu (afrikaans) używanemu obecnie w Unii Południowoafrykańskiej. Ekspansja angielska rozpoczęta w pierwszych latach XVII wieku zajęła prawie całą Amerykę Północną, Australię, Nową Zelandię i krańce południowe Afryki, nie licząc mniejszych obszarów rozrzuconych po całym świecie. Z języków słowiańskich podobnego rozpowszechnienia doczekał się tylko język rosyjski.

Podsumowanie

W I tysiącleciu p.n.e. ekspansja ludów indoeuropejskich objęła ogromne obszary: prawie całą Europę, północne wybrzeża Afryki, Azję Mniejszą, Iran, Indie i znaczne obszary Azji Środkowej, co spowodowało dalsze zróżnicowanie języków tej rodziny.

Poczynając od końca starożytności poprzez wieki średnie trwa proces odwrotny - kurczenie się (mimo pewnych zdobyczy w Europie, na Kaukazie i w Indiach) indoeuropej-skiego obszaru językowego na rzecz języków ałtajskich, częściowo też semickich i ugrofińskich. Natomiast w czasach nowożytnych następuje nowa ekspansja typu kolonialnego kilku języków indoeuropejskich. Portugalski rozpowszechnia się w Brazylii, częściowo też w południowo-wschodniej Afryce, hiszpański - w pozostałych częściach Ameryki Południowej i Środkowej, na południu Stanów Zjednoczonych oraz na Filipinach; francuski - w Kanadzie, przejściowo w Stanach Zjednoczonych, na Antylach, w zachodniej Afryce, na Madagaskarze i Oceanii; niderlandzki (afrikaans) - w Afryce Południowej; angielski - w różnych częściach świata, głównie Ameryce Północnej, Australii, Nowej Zelandii, Oceanii, Indiach oraz w południowej i wschodniej Afiyce; rosyjski - na Kaukazie, Syberii i Azji Środkowej. W przeciwieństwie do poprzedniej, ekspansja ta ma charakter unifikujący, a zarazem (przynajmniej na niektórych obszarach) mimo praktycznie stosowanej zasady cuius regio, eius lingua (‘czyj kraj, tego język’) -powierzchowny. W wyniku mieszania się z językami lokalnymi wytwarzają się uproszczone, znacznie posunięte w rozwoju, odmianki kreolizowane (pidginy, sabiry itd.).

Wszystkie utrwalone w piśmie języki indoeuropejskie (niektóre zostały poświadczone tylko w onomastyce lub znane są jedynie z nazwy) można sprowadzić do trzynastu zespołów w różnym stopniu spójności. Większość z nich (oprócz tocharskiego i anatolij-skiego) zachowała się do dziś (przy czym reprezentantem grupy italskiej są powstałe z łaciny języki romańskie).

I. Indyjskie (ok. 430 milionów użytkowników). Obecnie kilkadziesiąt języków w północnych i środkowych Indiach i Asamie (ang. Assam), powstałych z języka staro-indyjskiego (reprezentowanego przez dwa dialekty: sanskiyt wedyjski i sanskryt klasyczny), poprzez średnioindyjskie (prakryty) i pali (język religii buddyjskiej). Języki nowo-indyjskie tworzą trzy grupy: A) zachodnia (powstała z prakrytu śaurasena): sindhi, gu-dżarati, pendżabi, landha (czyli zachodnie pendżabi), radżasthani, zachodnie hindi, urdu; B) wschodnia (z prakrytu magadhi): asamski, bengalski, orija, bihari oraz wschodnie hindi (z prakrytu ardhamagadhi); C) południowa (z prakrytu maharasztri): marathi. Odrębne stanowisko zajmuje język syngaleski (Cejlon) i cygański (romani).

II. Języki irańskie i dardyjskie (ok. 50 milionów). Dzisiejsze języki irańskie rozpadają się na dwie grupy: A) zachodnia, 1) zespół południowy: perski i bliski mu tadżycki oraz język tat 2) zespół północny: kurdyjski, beludżi, dialekty kaspijskie; B) wschodnia, 1) zespół południowy: afgański (paszto, pusztu), język pamirskie; 2) zespół północny: osetyński i jagnobi.

Języki wymarłe - staroirańskie: awestyjski, staroperski oraz słabo poświadczone medyjski i scytyjski; średnioirańskie: partyjski i bliski mu średnioperski, sogdyjski, sakijski (chotański), chorezmijski, baktryjski oraz słabo udokumentowane sarmacki i alański.

Dardyjskie. Stanowią odrębną grupę, związana po części z indyjską. Używane w północno-zachodnich Indiach, Pakistanie i Afganistanie; nie posiadają (z wyjątkiem kaszmirskiego), tradycji pisanej. Dwie podgrupy: A) kafirska: aszkun, prasun, kati, waigali i in.; B) dardyjska: 1) zespół zachodni: dameli, gawar-bati, szumaszti, paszai; 2) zespół wschodni: kaszmirski, khowar, kalasza, torwali, szina i in.

295