300 1 (2)

szczególnie narażonych na przymrozki można wykorzystać przy planowaniu struktury zasiewów w obrębie danego gospodarstwa. Należy unikać w tych miejscach siewu i sadzenia roślin szczególnie na to zjawisko wrażliwych, a wykorzystać formy terenu, w których prawdopodobieństwo niskich temperatur jest mniejsze, np. górne części zboczy. Dobrym wskaźnikiem położenia siedlisk cieplejszych i chłodniejszych jest również długość zalegania pokrywy śnieżnej w poszczególnych fragmentach terenu.

Czynne melioracje mikroklimatyczne - to zabiegi, często bardzo proste i tanie, powodujące zmianę niekorzystnych warunków mikroklima-tycznych. Poprawa warunków wilgotnościowych gleby przez właściwe stosowanie melioracji odwadniających i nawodnień wpływa na zmianę stosunków powietrzno-wilgotnościowych w glebie, a przez to na termikę gleby i warunki termiczno-wilgotnościowe powietrza. Dzięki zmniejszeniu pojemności cieplnej i wzrostowi przewodnictwa temperaturowego w glebie odwodnionej obserwuje się wyższą temperaturę, przy czym wahania dobowe sięgają głębiej. Temperatura zdrenowanej gleby mineralnej na głębokości 18 cm jest wyższa o 8-10 °C, natomiast na głębokości 30 cm - o 2-5 °C od temperatury gleby nie drenowanej.

Na uregulowanie stosunków wodno-powietrznych wpływa właściwa uprawa roli w okresie wiosennym. Orka i spulchnianie gleby wpływają na wyraźne zwiększenie parowania oraz powodują wzrost zawartości powietrza w przestworach glebowych warstwy ornej. Zabiegi uprawowe wywierają wpływ na temperaturę gleby zarówno przez zmianę charakteru powierzchni (mikrorelief) oraz zmianę barwy na skutek przesuszenia (inne albedo), jak i zmianę zwięzłości oraz zawartości wody i powietrza, co z kolei powoduje zróżnicowanie pojemności i przewodnictwa cieplnego gleby. Spulchniona warstwa gleby izoluje ponadto powierzchnię od dopływu ciepła z głębszych warstw.

Znając wymagania świetlne i cieplne poszczególnych grup roślin możemy, przez dobór kierunku i gęstości siewu, wybrać warunki optymalne.

Szczególnie dużo uwagi poświęcono temu zagadnieniu w środkowej części Rosji i wschodniej Ukrainie (W. I. Witkiewicz, 1966). Zdaniem tego badacza istotny dla różnic w plonowaniu jest fakt, że w rzędach N - S do roślin dociera głównie promieniowanie krótkofalowe godzin popołudniowych, a do roślin w rzędach W - E promieniowanie godzin rannych o najmniejszej intensywności krótkofalowej części widma istotnej dla pro-

cesów życiowych roślin. Badania prowadzone pod Moskwą wykazały następujący wzrost plonów przy kierunku siewu N — S w porównaniu z kierunkiem W - E: jęczmień - 13,9%, ziemniaki - 8,0%, owies - 19,0%. Zawartość skrobi zwiększyła się przy tym w jęczmieniu o 5,6%, natomiast w ziemniakach w granicach 0,9-1,6%. W doświadczeniach z okolic Woroneża (<p = 52 °N, X = 39 °E) uzyskano przyrost plonów ziemniaków (w rzędach N - S) średnio o 6,5%, a zawartość skrobi wzrosła o 1,5%. Korzystniejsze wyniki dla pszenicy wysiewanej w rzędach o kierunku N - S stwierdzono również na terenie Ukrainy (okolice Unicka, tp = 49 °N,

X = 29 °E). Największy przyrost plonów (w porównaniu z rzędami W - E) wynosił 22,6%; średnia zwyżka plonów równa była 10%. Doświadczenia prowadzone w okolicach Moskwy na polach lnu wykazały, że rośliny wysiewane w kierunku W - E były znacznie wyższe i zawierały więcej włókien. Liczba nasion, ich masa, siła kiełkowania oraz twardość włókien były większe w lnie uprawianym przy kierunku siewu N — S.

Dobre efekty można uzyskiwać stosując zabiegi zmierzające do wytworzenia i utrzymania na polach grubszej i wyrównanej pokrywy śnieżnej (melioracje śnieżne). Umożliwia to zgromadzenie większych wiosennych zapasów wody w glebie oraz podniesienie jej temperatury. Grubość pokrywy śnieżnej można zwiększyć przez zastosowanie pasów zadrze-wień, krzewów, wysokich roślin jednorocznych (np. łodygi kukurydzy, słonecznika), przenośnych płotów, gałęzi, wiązek słomy itp., dzięki którym śnieg nie jest wywiewany przez wiatr, a na wiosnę topnieje wolniej i później niż na terenach otwartych. Melioracje śnieżne na Ukrainie, w klimacie zbliżonym do panującego we wschodniej Polsce, zwiększają plony pszenicy ozimej średnio o 0,2-0,5 t/ha, a w latach suchych i po ostrych zimach - nawet więcej.

Szkodliwe dla większości roślin duże spadki temperatury w nocy mogą być w znacznym stopniu zahamowane przez stosowanie ogrzewania i zadymiania (zmniejsza wypromieniowanie efektywne), wzmożone mechaniczne wymieszanie powietrza nad gruntem (zapobiega osiadaniu i stagnowaniu chłodnego powietrza) umożliwiające stworzenie lokalnej cyrkulacji termicznej. Dużemu wypromieniowaniu efektywnemu zapobiega także przykrywanie roślin gałęziami, słomianymi matami, różnymi rodzajami folii oraz sadzenie roślin w dołkach. Innymi sposobami przeciwdziałania powstawaniu lokalnych mrozowisk jest odprowadzanie chłodnego powietrza przez ułatwienie spływu po pochyłościach terenu lub jego

— 301