31

w osoczu 35 gg/ml). Nic mniej ważną rolę w osłabianiu procesu krzepnięcia w układzie zewnątrzpochodnym odgrywa białko określane jako TFPI (tissue factor palhway inhibitor). Hamuje ono nie tylko prawidłowe funkcjonowanie kompleksu VIla TF (tissue factor czynnik tkankowy), szczególnie kiedy w środowisku pojawi się cz. Xa, lecz także uniemożliwia aktywację cz. IX (układ wewnątrz pochodny) przez cz. VIla TF (rys. 12.10). Dzięki obecności w strukturze 3 tandemowo ułożonych domen, zawierających proleinazowe miejsca inhibitorowe, TFPI w pierwszej kolejności ma tworzyć podwójny kompleks z cz. Xa (lXa) wykorzystując do tego celu domenę 2 TFPI (Xa TFPI). Ten inhibitorowy zestaw łączy się następnie, z udziałem domeny 1 TFPI, z układem VII/czynnik tkankowy, dając 4-składnikowy kompleks (Xa-TFPI-VIl/TF) powodujący zahamowanie procesu krzepnięcia na drodze zewnąlrzpochodnej. Białko TFPI syntetyzowane jest w wątrobie i śródbłoliku w postaci 2 form o m.cz. 34 i 41 kDa; stężenie w osoczu <2 nM. Obie łączą się chętnie /. lipoprolcinami, przy czym Th'PI o mniejszej masie cząsteczkowej wykazuje tendencje do tworzenia kompleksów z LDF, natomiast druga forma z HDL. Ilościowo około 10% całego białka wiąże się z płytkami, ale w wyniku aktywacji płytek trombiną, bądź innym agonistą, ulega bardzo szybkiej dysocjacji. TFPI uważa się obecnie za jeden z istotnych wewnętrznych regulatorów procesu krzepnięcia. Pewne znaczenie w tych zjawiskach przypisuje się leż ncksynie proteazowej l, serynowemu inhibitorowi białkowemu (poza trombiną hamuje aktywność plazminy i urokinazy).

Omawiając to zagadnienie nie można pominąć bezpośredniego udziału trombiny i trombomoduliny w regulacji procesu fihrynolizy. Jednolańcuchowy urokinazowy typ aktywatora plazminogenu (single chain urokinase plasminogen activalor scu-PA) ulega przemianie do formy czynnej w wyniku rozerwania wiązania peptydowego Lys 158—Ile 159 przez plazminę. Powstaje dwułańcuchowa (S-S) postać aktywatora plazminogenu (two chain urokinase plasminogen activator tcu-PA). Jeżeli trombiną rozszczepia wiązanie peptydowc w pozycji Arg 156—Phc 157, pojawia się też dwułańcuchowa pochodna (tcu-PA/T), ale pozbawiona prawie całkowicie zdolności aktywowania plazminogenu. Ta reakcja (przemiana) jest silnie (4-krotnie) stymulowana przez trombomodulinę (TM), która tworzy z trombiną (T) kompleks slechiomet-ryczny (1:1), a w mniejszym stopniu również prze/, heparynę. Kompleks przejawia też właściwości antyfibrynolityczne, przyspieszając aktywację inhibitora fibrynolizy wrażliwego na działanie trombiny (thrombin activatablc fibrinolysis inhibitor —TAFI). Zarówno ta reakcja, jak i powstający tcu-PA/T mają za zadanie uchronienie świeżo powstałego skrzepu w miejscu zranienia przed rozpuszczającym działaniem układu fibrynolitycznego. Z drugiej strony należy przypomnieć, że kompleks T TM niezależnie, na innej ścieżce, wykazuje właściwości anlykoagulacyjnc aktywując białko C do a PC. Skutkiem tego działania jest osłabienie procesu krzepnięcia poprzez inaktywację ■■ cz. Va, VIIIa i zahamowanie agregacji płytek. Trzeba jednak pamiętać, że w warunkach fizjologicznych tworzenie kompleksu I TM jest utrudnione ze względu na wiązanie trombiny przez bardziej bądź mniej specyficzne inhibitory, jak: AT Uh ę. heparynowy kofaktor II, proteazową neksynę 1, czy a,-makroglobulinę. Co więcej, ^ również, sam kompleks TM jest blokowany przez. AT III.

Znajomość stężenia kompleksu AT III T. jak i fragmentów 1,2 w osoczu ma istotne znaczenie dla diagnostyki lekarskiej, gdyż związki te stanowią jeden z podstawowych znaczników (tab. 12.3) służących do oceny chorobowych stanów zakrzepowych.

Czynnik XIII. Zwany też czynnikiem stabilizującym fibrynę (fibrin stabilizing factor — FSF). Krążący we krwi jest tiolo-cysteinową transglutaminazą występującą w postaci heterotetrameru zbudowanego z 2 podjednostek: (a₂ lub A₂) i (b-, lub B,) o m.cz. odpowiednio 83 i 80 kL)a i ogólnym wzorze A₂B₂. Całkowita m.cz. wynosi 320 kDa. Obecny w płytkach, megakariocytach, monocytach ma charakter dimeru A₂, a w łożysku występuje jako monomer (A). Wątroba zawiera cz. XIII o m.cz, 85 kDa (A).

Podjednoslki A są elementami katalitycznymi, jednakowymi niezależnie od źródła, a B jednostkami regulatorowymi. Czynnik XIII odpowiada za tworzenie kowalencyjnych poprzecznych wiązań między łańcuchami 7—y sąsiadujących oligomerów oraz ot-oligo- i polimerów, a także mieszanych a.—y połączeń krzyżowych typu (;-{y-glutamylo)lizyny. To wiązanie krzyżowe (crossling) sprawia, że fibryna rozpuszczalna staje się bardziej odporna na działanie czynników denaturujących i enzymatycznych (proteoliza plazminowa).

Zymogen, czyli czynnik XIIł, konwertowany jest do formy aktywnej (XHIa) na drodze proteolizy Irombinowej. Hydrolizie ulegają wiązania peptydowe między Arg 37 a CJIy 38 w obu podjcdnostkach A. Powoduje to odłączenie od każdej z nich peptydu zawierającego 36 reszt aminokwasowych o m.cz. 4 kDa. Jednocześnie powstaje struktura A'A' BB zapisywana jako XIIIPod wpływem jonów wapnia oddysocjowują / kompleksu podjednostki BB, co sprawia, ż.c dalej w obecności tychże jonów zachodzą zmian)- konformacyjne w podjcdnostkach A'A' doprowadzające ostatecznie do odsłonięcia aktywnej grupy tiolowej należącej do Cys 314 i powstania aktywnego cz. X111a (A,) o m.cz. około 155 kDa. Schemat przebiegu reakcji jest następujący:

A₂lł₂~L_*. A,'»₂ —    A,'

▼ ♦

2 AP(4 kDa) B₂

gdzie: T trombiną. AP • peptyd aktywacyjny

Reakcja stabilizacji fibryny rozpuszczalnej faktycznie przebiega w 2 fazach: 1) wskutek ataku nukleofilowego aktywnej cysteiny cz. XIIła na karbonyl (NH₂OC--Gln) białka odłączenie NH₃ i wytworzenie acyło-tioeslru glutamylowcgo; 2) przeniesienie grupy acylowej na grupę aminową v. lizyny bądź innej aminy (kadawe-ryny) z utworzeniem wiązania peptydowego (amidowego), (rys. 12.18). Podobną rolę jak lizyna w cz. XIII, mogą odgrywać w przypadku kazeiny putrescyna i kadaweryna (sztuczne substraty), które dają się wiązać z tym białkiem.

Za aktywność katalityczną cz. XIIIa są odpowiedzialne: Cys 314 oraz jony wapnia i jak wynika z analizy cDNA klonowanego — sekwencje sąsiadujące z aktywną cysteiną, które, jak się okazuje, są identyczne w wiciu proteazach tiolowych (kalpaina, katepsyny oraz papaina).

637