31

Obrzęd sobótkowy

Ku muzom

Podmiot liryczny, którego można utożsamić z poetą, zwraca się do opiekunek artystów rezydujących na Parnasie, by ocaliły jego twórczość przed zapomnieniem. Poeta jest świadom swej wielkości, powtarza za Horacym: non omnis moriar.

Do snu

Sen według podmiotu lirycznego nie tylko uczy człowieka umierania, ale także pozwala mu przemierzać krainy niedostępne na jawie. Sen to przedsmak innego świata, innego wymiaru.

Na dom w Czarnolesie

Fraszka stanowi bezpośredni zwrot do Boga

0    błogosławieństwo dla podmiotu lirycznego. Autor przedstawia we fraszce swoją własną hierarchię wartości, na którą składają się: zdrowie, ojczyzna, rodzina, czyste sumienie, ludzka życzliwość, dobre obyczaje i znośna starość.

Na lipę (Uczony gościu! Jeśli sprawą mego cienia...)

Jest to fraszka refleksyjna, przykład liryki roli - pod tytułową lipą kryją się myśli samego auto- [

Jan Kochanowski, Pieśni

Pieśń IX (księgi pierwsze) Chcemy sobie być radzi...

Pieśń o charakterze refleksyjnym. Poeta wychodząc od pochwały radości życia i jego przyjemności, jawi się nam jako epikurejczyk wołający carpe diem. Chwytanie dnia, ulotnej, niepowtarzalnej chwili ma swe uzasadnienie w przekonaniu, że życiem rządzi Fortuna lub sam Bóg pisze scenariusz życia każdego człowieka. Zatem należy zachować stoicki spokój

1    z pokorą przyjmować zrządzenia losu. Przyjęcie stosownej filozofii życia może uchronić człowieka przed zbłądzeniem i pozwala wypełnić swoje przeznaczenie.

Pieśń świętojańska o Sobótce

Jest to cykl 12 pieśni głoszących pochwałę życia na wsi, wkomponowanych tematycznie w ludowy obrzęd sobótki przypadającej na letnie zrównanie dnia z nocą. Pieśni kreują obraz wsi jako literackiej Arkadii, na który składa się sielska natura, uczciwe życie, urodzajność sadów i ogrodów, dostatek zagród, a w domu - dobra żona, gromadka dzieci i pokolenie dziadków.

ra. Podmiotem lirycznym jest bowiem lipa, która zaprasza strudzonego letnim słońcem gościa, by usiadł w jej cieniu, delektował się chłodem, zimnym napojem podanym w wychłodzonym dzbanie. Za to prosi o uczczenie jej wierszem, „rymem pochwalonym". We fraszce pojawia się również motyw Orfeusza ożywiającego przyrodę. Przesłanie utworu mówi, że należy umieć cieszyć się drobnymi przyjemnościami - to one bowiem często decydują o sensie życia.

Do fraszek

Jedna z najważniejszych fraszek autotematycz-nych Kochanowskiego. Poeta sugeruje, że jego fraszki są swoistym poetyckim labiryntem, zawierającym bogactwo życiowych mądrości zakrytych nie tylko dla czytelników, ale prawdopodobnie także dla ich autora.

Kontynuacje i nawiązania

•    w literaturze:

Jan Sztaudynger, Rzeź na Parnasie, Piórka

•    do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: motywu vanitas, theatrum mundi, człowieka jako marionetki, snu, inspiracji mitologicznych w literaturze, autotematyzmu w poezji

Pieśń o spustoszeniu Podola (Pieśń V, księgi wtóre)

Patriotyczny utwór inspirowany autentycznym wydarzeniem historycznym - najazdem tatarskim na Podole, który był straszliwy w skutkach dla ludności tych ziem. Podmiot liryczny stanowi tu porte-parole autora, który usiłuje obudzić sumienia rodaków. Apeluje o poświęcenie na rzecz ojczyzny i sfinansowanie wyprawy wojennej, aby zapobiec jeszcze większym nieszczęściom, które mogą spotkać kraj. Ostrzega, że jeżeli Polacy nie wyciągną wniosków z wydarzeń na Podolu, to przysłowie „mądry Polak po szkodzie" będzie trzeba przeformuło-wać na „przed szkodą i po szkodzie głupi".

Czego chcesz od nas, Panie [Pieśń XXV, księgi wtóre)

W utworze tym poeta kreśli renesansową wizję Boga jako doskonałego architekta - twórcy pięknego, genialnie urządzonego świata - a także dobrego ojca, do którego człowiek zwraca się z prośbą o opiekę.

Jan Kochanowski, Treny

Cykl poetycki 19 żałobnych wierszy został poświęcony zmarłej córce poety Urszulce. Autor pisze przede wszystkim o swoim bólu i kryzysie wyznawanych przez siebie wartości, szydzi z mądrości, która w jego mniemaniu miała go uchronić przed rozpaczą, dostrzega niesprawiedliwość i chaos panujący na świecie: „nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy, nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy" (Tren XI). Rozpaczliwie poszukuje zmarłej, by ostatecznie zwąt-

Jan Matejko, Jon Kochanowski nad zwłokami Urszulki (1862)

Kontynuacje i nawiązania

•    w literaturze:

Konstanty Ildefons Gałczyński, cykl Pieśni

•    do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: motywu losu (Fortuny), patriotyzmu, obrazu Boga w literaturze, relacji między człowiekiem a Bogiem, mitu arkadyjskiego

pić w ogóle w jej istnienie i tym samym w Boga, o czym świadczą słowa z Trenu X: „gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest, lituj mej żałości". Treny są dramatem filozofa, chrześcijanina i ojca.

Ostatni utwór cyklu Tren XIX przynosi całkowite uspokojenie. Jest on pisany w konwencji snu, w którym poeta widzi swoją zmarłą matkę z Ur-szulką na ręku. Otrzymuje od niej napomnienie, by zachował umiar w rozpamiętywaniu swojego cierpienia i znosił swój los zgodnie z hasłem humanistów: „ludzkie przygody ludzkie noś".

Kontynuacje i nawiązania

•    w literaturze:

Władysław Broniewski, cykl liryków żałobnych Anka

Jan Twardowski, Tren

•    do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: kwestii nieuzasadnionego cierpienia, obrazu Boga w literaturze, motywu ojca, córki, różnych koncepcji filozoficznych

i światopoglądowych, motywu buntu metafizycznego

WTCTnUTH TTTFPBTTTPY

Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich

Pierwszy w literaturze polskiej dramat został napisany na zamówienie, z okazji zaślubin Jana Zamoyskiego i Krystyny Radziwiłłówny. Kochanowski zgodnie z ideą odrodzenia starożytności wzorował się na poetyce tragedii antycznej: przestrzegał obowiązującej w tragedii starożytnej zasady trzech jedności (czasu, miejsca, akcji), zadbał, by na scenie nigdy nie znalazło się więcej postaci niż na to pozwalały gatunkowe normy, zachował też klasyczny podział całości na części. Utwór jest osadzony w antyku przez sam temat - autor sięgnął do jednego z motywów wojny trojańskiej, uprowadzenia pięknej Heleny. Dramat został napisany ku przestrodze rządzących: O nierządne królestwo i zginienia bliskie, gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość ma miejsce, ale wszystko.złotem kupić trzeba.

• do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: motywu władzy, problematyki pófrio-tycznej

Jan Kochanowski i kanclerz Zamoyski w Czarnolesie (XIX w.)