334,335

ludzkich i zwierzęcych przedstawione są równolegle i porównawczo.

Nie wymieniliśmy bynajmniej wszystkich odmian motywacji występujących w dotychczasowej historii epiki. Rodzaje, o których mówimy, należą do najczęściej spotykanych. Każdy z nich stanowi odmienny zespól uwarunkowań wprowadzonych do epickiego świata przedstawionego, ale wszystkie posiadają jeden element wspólny, którym jest motywacja konstrukcyjna. Jest ona niezbędnym składnikiem każdego typu motywacji. Zawiera się zarówno w motywacji realistycznej, jak i fantastycznej, społecznej, jak i metafizycznej. Polega zaś na tym, że dzieje bohatera, niezależnie od wszystkich wymienionych uwarunkowań zewnętrznych, są podporządkowane pewnym prawidłowościom, które określają budowę fabuły (innym np, w noweli niż w powieści) i wyznaczają kompozycję poszczególnych gatunków epickich. Są to prawidłowości tradycyjnie utrwalone i skonwencjonalizowane. Działają — w takim czy innym stopniu — w obrębie każdego dzieła. Logika pewnych schematów kompozycyjnych stwarza zupełnie określone konieczności dla przebiegu losów bohatera, narzuca im porządek i zorganizowanie. W tym właśnie znaczeniu mówimy o motywacji konstrukcyjnej.

2. EPICKIE FORMY JĘZYKOWO-STYLISTYCZNE

Porządek utworu epickiego jako wypowiedzi, różnej w swoim charakterze od wypowiedzi lirycznej i dramatycznej, jest wykładnikiem stosunków, jakimi są powiązane następujące elementy: narrator, świat przedstawionych zdarzeń i postaci, czytelnik. Są to najbardziej trwale i — jeśli tak można powiedzieć — modelowe wyznaczniki wypowiedzi epickiej. Oczywiście, zarówno koncepcja narratora i sposób uzewnętrznienia sytuacji narracyjnej, jak też stosunek opowiadacza do świata przedstawionego i metoda jego porozumiewania się z czytelnikiem — mają w każdym wypadku charakter historyczny, wiążą się z określonymi warunkami społeczno-kulturalnymi epoki oraz z założeniami obowiązujących w tej epoce poetyk i konwencji literackich. Zmiany i przesunięcia dokonujące się na tym fundamentalnym poziomie struktury epickiej kształtują rozmaite typy stylów narracyjnych. Ta rozmaitość nie stanowi jednak ob«cnie przedmiotu naszego zainteresowania. Chcemy opisać tylko te składniki wypowiedzi epickiej, które nie zależą od takich czy innych zróżnicowań stylistycznych, mają charakter ogólny i powtarzalny i poddane są stałym wyznacznikom działającym w rodzaju epickim.

W każdym dziele epickim istnieją dwie ściśle związane ze sobą, ale odrębne sfery: narrator i świat przedstawionych bohaterów. Stylistycznym odpowiednikiem tej dwudzielności jest dwupłaszczyznowość wypowiedzi: z jednej strony mowa narratora — narracja, z drugiej zaś — wypowiedzi bohaterów. Z naturalnej pozycji narratora jako twórcy przedstawionego świata wynika, że jego wypowiedź jest formą nadrzędną wobec wypowiedzi bohaterów. Rozmaicie mogą się układać ich wzajemnie stosunki i proporcje, jednakże strukturalna pozycja narracji jest zawsze dominująca. Wypowiedzi bohaterów występują tyłków jej ramach. Narracja jest elementem łączącym wszystkie formy epickiego przedstawienia.

A. Narracja

Narrator, prezentując dynamiczne elementy przedstawionego świata (zdarzenia), posługuje się innym zespołem środków językowych niż wówczas, gdy przedstawia elementy statyczne (wyglądy osób, rzeczy). Pierwszy typ narracji nazywamy opowiadaniem, drugi — opisem.

Opowiadanie służy przedstawieniu pewnego następstwa zdarzeń rozwijających się w czasie, ukazuje zmienność stanów rzeczy. Jest to podstawowa forma służąca prezentacji fabuły. Jak wiemy, fabuła epicka jest przeszłością w stosunku do narratora, toteż zwykłym kształtem opowiadania jest wypowiedź uformowana w czasie przeszłym.

Antoni dał mu scyzoryk, Wacek wyskoczył z baraku i skrywając się w gąszcz łopi a-nów na narożniku nagle odwalił kamienie. Począł naprzód nakłuwać dość suchą ziemię nożem, a potem grzebać łapami, pazurami, palcami, aby jak najprędzej rozkopać to miejsce. Nachylił się nad ziemią, przypłaszczył pod krzakami i pracował jak pies dobierający się do nory królików. Twarz mu się ścięła w jeden wyraz bezmyślnego wysiłku. Pojękiwał z cicha. Włosy tak zawsze pięknie przyczesane wzburzyły się i pozlepiały nad czołem.

(J. Iwaszkiewicz Stara cegielnia)

Mamy tu przykład opowiadania, w którym dostrzec można podstawowe cechy tej formy wypowiedzi. Wszystkie czasowniki występują w czasie przeszłym. Poszczególne czynności bohatera ukazane są w wyraźnym następstwie chronologicznym (np. przysłówki naprzód i potem). Wreszcie charakterystyczne jest to, że wszystkie działania bohatera prezentowane w opowiadaniu są jednokrotne, indywidualne, zaistniały w ściśle określonym momencie fabuły.

Bywa jednak i tak, że narrator opowiada o zdarzeniach wielokrotnych, często zachodzących w świecie przedstawionym. Dla podkreślenia

335