27 (8)

romantycznym: Artur, niczym nowy Konrad-Prometeusz. chce zbawiać ludzi nawet wbrew ich woli. co prędzej czy później prowadzi do totalitaryzmu. To groteskowa tragikomedia, ukazująca świat zdegradowany, wyzbyty ludzkich wartości, sprofanowany, śmieszny i groźny zarazem, zawierająca zawsze aktualne przesłanie: me lekceważyć Edka! Nieustannie czuwać, gdyż nigdy nie wiadomo, kiedy z twarzy spełznie mu przyklejony uśmiech i pokaże swe prawdziwe oblicze, bezwzględnego i okrutnego chama.

W kręgu antyutopii W stricte literackim sensie utopia to utwór fabularny, zawierający obraz idealnej, zdaniem autora, struktury społecznej, np. Państwo Platona. Miasto Słońca Campanelli czy Utopia Thomasa Moorea. z kolei anty utopia to utwór prezentujący negatywny obraz ustroju społecznego, który wynika z polemiki z konkretnym utopijnym dziełem czy ideą (np. Nowy wspaniały świat Aldousa Huxleya można czytać jako antyutopijną odpowiedź na utopijną wizję świata wynikającą z powieści G. H. Wellsa Ludzie jak bogowie). Pokrewnym pojęciem jest jeszcze dystopia (lub utopia negatywna), dzieło prezentujące koszmarną, choć logicznie uzasadnioną i często bardzo prawdopodobną wizję przyszłych dziejów ludzkości. Najsłynniejszym w dwudziestym wieku autorem antyutopii dyskredytujących komunistyczne mrzonki o idealnym ustroju społecznym jest George Orwell (1903-

1950), autor tak głośnych książek jak Rok 1984 (1947) czy Folwark zwierzęcy (1944).

Drugi z tych utworów wykorzystuje konwencję bajki zwierzęcej, zaludniające folwark pana Jonesa postacie zwierząt są. zgodnie z tą konwencją, całkowicie spersonifikowane. tzn. zachowują się jak ludzie. Zwierzęta przebywające na farmie cierpią prawdziwie feudalny ucisk, bezwzględnie wykorzystywane prze2 Jonesa, który w zamian za ich ciężką pracę oferuje jedynie garść strawy. Rosnące niezadowolenie dostrzega stary knur imieniem Major, który wygłasza do zwierząt mowę potępiającą ludzki wyzysk, formułując zarazem podstawowe zasady Animalizmu, systemu powszechnej zwierzęcej równości. Po jego śmierci pracę kontynuowały dwa knury, Snowball i Napoleon, przygotowując skrycie rewolucję. Powstanie wybuchło jednak spontanicznie i po krótkiej walce przegnano Jonesa i jego parobków. Dalsze dzieje folwarku to próba wcielenia w życie zasad Animalizmu. Krok po kroku władzę przejmują skupione wokół Napoleona świnie, zmuszające inne zwierzęta do pracy i wyrzeczeń w imię zbudowania świetlanej przyszłości. Zaczęto też wypaczać szczytne ideały Animalizmu, fałszując podstawowe zasady (słynne SIEDEM PRZYKAZAŃ, które zmieniano zależnie od okoliczności, by wytłumaczyć kolejne przywileje świń). Napoleon eliminował też konkurentów do władzy (wygnanie Snowballa), wreszcie zaczął stosować otwarty terror, rozkazując posłusznym sobie psom rozszarpywać każdego opornego i wątpiącego. W pewnym momencie zwierzęta zauważyły z przerażeniem, że żyją w poniżeniu i nędzy jeszcze gorszej niż za czasów Jonesa; miejsce człowieka zajęły bezwględne świnie.

Folwark zwierzęcy można odczytywać jako alegoryczną opowieść o bolszewickiej rewolucji i jej upiornych następstwach (Major to filozof teoretyk w rodzaju Marksa. Napoleon to Lenin i Stalin razem wzięci, Snowball zaś ma życiorys Trockiego, wprowadzony przez Napoleona terror to aluzja do okresu wielkich czystek, hodowla psów przypomina powstawanie NKWD itp. ), jakie miały miejsce w Rosji. Z tym, ze

wrót miał polegać na stworzeniu nowego typu kultury, przeciwstawnej dawnej, elitarnej kulturze burzuazyjnej, pogardliwie nazywanej przez marksistów sztuką dla sztuki. Nowa, socjalistyczna sztuka miała być dostępna dla jak najszerszych rzesz proletariatu, co oznaczało, że powinna być tworzona z punktu widzenia tej klasy. Nawoływano przy tym do twórczego wykorzystania dorobku dziewiętnastowiecznego realizmu, który miał posłużyć jako podstawa ku ewolucji w kierunku realizmu socjalistycznego. Najkrótszą definicję nowej sztuki dat Józef Stalin, twierdząc, że powinna być ona proletariacka w swej treści, narodowa w formie. W praktyce nowe oznaczało podporządkowanie literatury, a wraz z nią innych dziedzin sztuki, ideologicznej linii partii bolszewickiej. Pisarz utracił swą twórczą autonomię, stając się inżynierem dusz ludzkich, a jego praca zaczęła być traktowana jak działalność produkcyjna, którą można sterować administracyjnymi dyrektywami. Twórca miał możność działania jedynie w systemie z góry narzuconych norm, takich jak: partyjność, narodowość, typowość bohaterów i sytuacji, historyczność i rewolucyjny romantyzm. Te ogólnikowe kryteria sprzyjały powielaniu w nieskończoność wzorców raz sprawdzonych i zaakceptowanych - każde wyjście poza schemat mogło zostać zinterpretowane jako akt wrogi wobec jedynie słusznej ideologii. W Polsce socrealizm rozgościł się po zjeździe Związku Literatów Polskich, na którym oficjalnie go proklamowano (Szczecin, styczeń 1949) i trwał do 1956 roku, kiedy partia komunistyczna wycofała się z ręcznego sterowaniu kulturą.

STALINIZM - okres dyktatorskich rządów w Rosji Sowieckiej Józefa Stalina, trwający od schyłku lat dwudziestych do jego śmierci w 1953 roku, który zapisał się w historii wyjątkowo brutalnym wcieleniem w życie zasad komunizmu. Stalin zbudował system represji i terroru, mający chronić i umacniać jego nieograniczoną władzę - zarazem kazał się przedstawiać jako dobroczyńca ludzkości; zbudował aparat kłamliwej propagandy, mającej zamaskować prawdziwy charakter jego reżimu. Przeciwników, prawdziwych a najczęściej domniemanych, rozstrzeliwano lub zsyłano do obozów pracy, łagrów kontrolowanych przez NKWD, wszechwładną policję polityczną. Ofiary prześladowań należy liczyć w dziesiątki milionów osób. Okres stalinowski uchodzi za najbardziej represyjny w dziejach komunizmu, sami komuniści - np. Nikita Chruszczów - potępili go za .kult jednostki" i „błędy i wypaczenia".

POWTÓRKA Z E P O K li-L-JSul 27