34 (446)

dokonany w oparciu o ich właściwości chemiczne, jest następujący (wg JAKUBUS, 2010):

—    pierwiastki rodzime występujące w stanie wolnym, takie jak: siarka (S), węgiel (C), miedź (Cu), złoto (Au), rtęć (Hg);

—    siarczki i siarkosole — połączenia metali z siarką, przede wszystkim piryt (FeS2);

—    halogenki — połączenia fluoru (F), chloru (Cl), bromu (Br) i jodu (I) z innymi pierwiastkami, głównie o charakterze metali; najważniejsze to: halit (NaCl), sylwin (KC1), fluoryt (CaF2);

—    tlenki i wodorotlenki glinu (Al) i żelaza (Fe) — podstawowe minerały skałotwórcze; do grupy tej należy także tlenek krzemu (Si02), główny budulec litosfery, stanowiący 60% jej składu;

—    sole kwasów tlenowych — bardzo różnorodna grupa minerałów, przede wszystkim odgrywające dominującą rolę w budowie skorupy ziemskiej krzemiany i glinokrzemiany: minerały ilaste, kwarc, skalenie, łyszczyki — najistotniejsze składniki mineralne gleby.

W grupie soli kwasów tlenowych wyróżnia są również minerały, które znalazły się w glebie na skutek działalności człowieka, na ogół, ale nie tylko, w postaci nawozów: azotany, węglany, siarczany i fosforany (ostatnie są także ważnym wskaźnikiem osadnictwa; por. art. 43.2.4.).

Wymienione minerały w różny sposób wzajemnie reagują na siebie, ulegają dekompozycji i tworzą nowe połączenia. Obiektem takich reakcji jest także każde obce ciało, które znajdzie się w środowisku glebowym. Tym samym pojawiają się dwa wyraźnie zarysowane postulaty związane z metodyką terenowych badań wykopaliskowych.

Pierwszy dotyczy badań podstawowych, których celem powinno być parametryczne oznaczenie wpływu różnych substancji, zachodzącego w różnych warunkach, na „budulec” źródła archeologicznego. Należy zauważyć, że obok zabytków metoda powinna uwzględniać także relikty dawnego środowiska przyrodniczego zbudowane z materiałów, które nie są, lub bywają rzadko, tworzywem artefaktów: pozostałości zielonych części roślin, osłony chitynowe, okrywy skorupiaków, muszle, bezkręgowce itp.

Cel drugi, to opracowanie (lub przystosowanie) polowego sposobu pobierania prób i określania składu chemicznego gleby, a ściślej mówiąc, oznaczania tych substancji, które na podstawie badań podstawowych zostaną uznane za istotne dla stopnia zachowana źródeł.

Zabiegi te powinny doprowadzić do wyposażenia badacza terenowego w narzędzie udzielenia odpowiedzi na kilka podstawowych pytań:

—    jaki stan zachowania różnych tworzyw spodziewany jest na stanowisku?;

—    czy zachodzi możliwość, że źródła tego samego rodzaju przetrwały w różnym stanie w różnych miejscach stanowiska?;

—    czy brak określonego rodzaju źródeł jest dowodem ich niezaistnienia, czy też można dopuścić domniemanie, że zostały zniszczone?;

— czy różnice w inwentarzu źródłowym między badanym miejscem osadniczym a innymi o podobnym rodowodzie i charakterze znajdują wyjaśnienie w odmiennościach warunków depozytowych, czy też są kulturowo istotne?;

Oczywiście pytań można sformułować znacznie więcej, a ich treść w dużej mierze zależeć będzie od konkretnych potrzeb badawczych. Tych kilka przykładów uświadamia jednak podstawowy wymóg metody. Pojawia się mianowicie pytanie, jak stopniować zagrożenie dla różnych tworzyw, jeżeli pochodzi ono od różnych substancji, działających wspólnie, ale każda z różnym natężeniem. Tego typu zagadnienia rozwiązuje się zwykle przez opracowanie odpowiednich nomo-gramów, gdzie suma kilku czynników wyznacza parametr.

Spróbujemy określić sposób utworzenia i działania takiego narzędzia oceny. Po przeprowadzeniu badań podstawowych będziemy dysponować trzema indeksami. Dwa z nich będą tworzyć dwuosiową tabelę. Na jednej z osi znajdzie się wykaz materiałów poddanych działaniu czynników chemicznych; na drugiej wykaz tych czynników ograniczony do substancji o działaniu destrukcyjnym. Na skrzyżowaniu danych z obu osi pojawi się liczba, która w odpowiednio zrelatywizowanej skali wskaże siłę zagrożenia, jakie stwarza dana substancja dla danego materiału. Tabela taka będzie zbiorem parametrów o tyle nieuniwersalnym, że zawierającym ocenę konkretnego i ściśle sprecyzowanego zagrożenia, na przykład: destrukcji, ale nie spatynowania. Trzeci wykaz powstanie w trakcie badań terenowych i będzie zawierał wskazanie, w jakiej ilości, jaka substancja chemiczna zawarta jest w próbce pobranej z punktu pomiaru. Teraz należy pomnożyć udział każdej sub-stancji w danym punkcie przez właściwy parametr wzięty z tabeli. Średnia z tych iloczynów da wskaźnik zagrożenia: w danym miejscu dla danego materiału. (<P)

2.4.2. WARSTWA ARCHEOLOGICZNA

Warstwa archeologiczna to każda, wyróżniona w obrębie przestrzeni reliktowej struktura o charakterze sedymentacyjnym lub depozytowym powstała w spójnym czasie, jako wynik jednego wydarzenia lub jednego procesu.

W tym rozumieniu warstwa archeologiczna jest pojęciem bardzo ogólnym, mieszczącym w sobie obok utworów ukształtowanych w wyniku działalności człowieka, także takie, które powstały za sprawą czynników wyłącznie przyrodniczych. Definicja pomija także orientację i geometrię struktury, chociaż uprzywilejowanie grawitacji w procesie jej tworzenia sprawia, że większość warstw ma czytelne dwie powierzchnie graniczne: strop warstwy (górną) i spąg warstwy (dolną). Warunkiem wyróżnienia warstwy archeologicznej jest jej obecność w obrębie przestrzeni reliktowej, a więc powiązanie stratygraficzne, choć niekoniecznie funkcjonalne, z obszarem występowania źródeł archeologicznych.

Przyjmijmy, że każda warstwa może być wystarczająco opisana poprzez zdefiniowanie i określenie udziału w jej składzie trzech czynników: mineralnego, biologicznego i kulturowego.

77