35

74 MORFOLOGIA

utrzymany, ponieważ opiera się na niejednorodnych i niewyraźnych podstawach, pozostawiając przy tym wiele leksemów bez przydziału do odpowiednich klas. Także podziały oparte na jednorodnym kryterium znaczeniowym nie dają właściwych wyników, skoro leksemy równoznaczne, jak CHODZIĆ - CHODZENIE, ŁADNY - ŁADNIE, zaliczane są ostatecznie do różnych części mowy. Wreszcie kryterium fłeksyjne nie obejmuje leksemów nieodmiennych. Analiza niedostatków powyższych klasyfikacji, prowadzona w nowszych pracach, dowodzi, że właściwy podział winien się opierać na własnościach składniowych leksemów, czyli tych własnościach, które gwarantują poprawność zdań i ich realizacji, tj. wypowiedzeń. I choć pojęcia zdań i wypowiedzeń oraz ich struktury zostaną dokładnie omówione w części „Składnia”, klasyfikacja uwzględniająca własności składniowe leksemów, ułożone hierarchicznie od najbardziej ogólnych do najbardziej szczegółowych, zostanie przedstawiona już w tym miejscu, w wielu bowiem klasach z tymi własnościami skorelowane są własności morfologiczne. W klasyfikacji tej wykorzysta się opozycję formalną nadrzędni k : podrzędnik (= nienadrzędnik) konstrukcji składniowej, wyjaśnijmy więc wstępnie, że nadrzędnik (inaczej człon konstytutywny) stanowi centrum konstrukcji, organizujące wokół siebie pozostałe człony, a jego usunięcie niweczy całą konstrukcję. Wykorzysta się tu również cechy morfologiczne służące do sygnalizowania związków składniowych. Por. schemat klasyfikacji na s. 76.

4.2. Objaśnienie kryteriów klasyfikacji

Naczelną cechą leksemów jako budulca wypowiedzeń jest fakt, czy tworzą związki składniowe z innymi leksemami. Na tej podstawie wyróżniamy:

1.    stosunkowo niewielką klasę leksemów, które tej własności nie mają, czyli są używane samodzielnie jako gotowe wypowiedzenia;

2.    bardzo liczną klasę leksemów, które z reguły wchodzą w związki składniowe z innymi leksemami, nie są więc używane jako samodzielne wypowiedzenia.

Klasa pierwsza ze względu na warunki użycia rozpada się na dwie podklasy:

1.1. leksemy-wypowiedzenia, których użycie jest niezależne od sąsiedztwa z innymi wypowiedzeniami; nie dzielimy ich na mniej-

,    sze grupy (choć jest to możliwe), aby nie komplikować opisu;

traktujemy je jako jedną część mowy o nazwie wykrzykniki;

1.2. leksemy-wypowiedzenia, których użycie jest uwarunkowane poprzedzającym kontekstem; są to dopowiedzenia.

Klasa druga dzieli się na dwie nierówne ilościowo podklasy, zależnie od tego, czy leksemy mogą same wypełniać pozycje przewidziane w schematach polskich zdań, tj. czy mogą funkcjonować jako człony zdań:

2.1.    większą podklasę stanowią leksemy funkcjonujące jako człony zdań;

2.2.    mniejszą podklasę tworzą leksemy, które pojawiają się w zdaniach zawsze w związkach z leksemami podklasy 2.1 lub strukturami z nich złożonymi.

Warunki użycia i miejsce jednostek należących do powyższych pod-klas, czyli ich funkcje składniowe, są na tyle zróżnicowane, że potrzebne są dalsze podziały oparte na bardziej szczegółowych cechach, które te różnice wydobędą.

Obie podklasy dzielą się na dwie kolejne grupy na podstawie różnicy: funkcja łącząca : funkcja niełącząca. Pierwsze z tych grup obejmują te leksemy, których naczelna rola składniowa polega na łączeniu składników zdań lub ich zespołów w większe konstrukcje. Leksemy niełączące spełniają bardzo zróżnicowane funkcje.

Szczególnie istotne dla struktury zdań są funkcje leksemów niełą-czących podklasy 2.1, czyli grupa 2.1.2, dlatego scharakteryzujemy je w pierwszej kolejności. Główną linię ich podziału wyznacza opozycja: leksemy mogące pełnić funkcję nadrzędnika zdania : leksemy niemogące pełnić tej funkcji.

Zgodnie z tym, co powiedzieliśmy wyżej o nadrzędniku konstrukcji składniowej, nadrzędnik zdania stanowi jego człon główny (konstytutywny), wyznaczający ogólny schemat zdania. Leksemy mogące pełnić tę funkcję, czyli grupa 2.1.2.1, są dostatecznie scharakteryzowane przez tę właśnie funkcję, tworzą więc kolejną część mowy, którą oznaczamy nazwą czasownik.

Druga grupa leksemów wyodrębniona na podstawie powyższej opozycji, czyli grupa 2.1.2.2, nie jest jednorodna pod względem łączliwoŚci składniowej. Różnice pomiędzy poszczególnymi typami polegają w pierwszym rzędzie na konieczności lub braku konieczności przybrania od-