36 37

propozycji programowych. Programy nauczania początkowego zawierają rejestr projektowanych działań uczniów, ich własnej lub twórczej aktywności, a w dalszej kolejności — ich efekty, tj. zakres wiedzy projektowanej do poznania i rozumienia. W nauczaniu zaś systematycznym — dominującą formą prezentacji materiału nauczania w programie jest ujęcie tzw. „tematyczne” lub „zagadnieniowe”. Innymi słowy: programy zawierają najczęściej rejestr tematów do opracowywania z uczniami i ewentualne formy ich opracowywania. Odpowiada to najogólniej symptomatycznemu stylowi pracy dydaktyczno-wychowawczej, o czym już była mowa wyżej.

Analiza dydaktycznych i psychologicznych aspektów nauczania początkowego wskazuje, że w procesie edukacji wczesnoszkolnej są urzeczywistniane następujące funkcje: rozwojowe, poznawcze i opie-kuńczo-wychowacze, natomiast w toku nauczania systematycznego — funkcje poznawcze, rozwojowe i wychowawcze. Jest to tylko propozycja układu funkcji edukacji o charakterze jednak hierarchicznym, preferencyjnym. Ma ona oczywiście postać dyskusyjną i zapewne kontrowersyjną. Jej odrębność, wyznaczająca z kolei zróżnicowany tok pracy nauczyciela i aktywności uczniów, dotyczy w istocie rzeczy relacji między funkcjami rozwojowymi i poznawczymi. Aby uniknąć jednak ewentualnych nieporozumień wskażę zwięźle jeszcze raz na istotne pedagogiczne różnice w tym zakresie.

Na każdym etapie edukacji rozwój dzieci i uczniów jest wartością nadrzędną. W przypadku jednak edukacji wczesrroszkolnej rozwój jest uwarunkowany praktyczną działalnością dzieci, natomiast w warunkach nauczania systematycznego — rozwój jest stymulowany przez proces zdobywania mniej lub bardziej usystematyzowanej wiedzy.

. PRZEDMIOT PEDAGOGIKI WCZESNOSZKOLNEJ

Czym zajmuje się pedagogika wczesnoszkolna jako dyscyplina naukowa? Sprawa jest złożona i trudna.

Nauki różnią się między sobą tym, że zajmują się bądź różnymi węższymi lub szerszymi dziedzinami rzeczywistości, lecz rozpatrywanymi z różnych stron i pod różnymi kątami. Tak więc pedagogika wczesnoszkolna zajmuje się, mówiąc najogólniej, wychowaniem i nauczaniem dzieci w młodszym wieku szkolnym lub, organizacyjnie rzecz ujmując, w klasach początkowych.

Pojęcie nauczania i wychowania należy do podstawowych pojęć pedagogicznych. Próby jednak bardziej precyzyjnego określenia istoty wychowania i nauczania napotykają liczne trudności¹. Źródłem inspirującym pewne propozycje w tym zakresie może być próba wyróżnienia w osobowości jednostki dwóch sfer — sfery instrumentalnej i sfery kierunkowej, sformułowanych jeszcze w XIX w. przez W. Sterna².

Tak więc w obrębie osobowości człowieka można wyróżnić odmienne dyspozycje. Wśród nich szczególne znaczenie mają dyspozycje „napędowe” czy motywacyjne, ukierunkowujące działanie jednostki w stronę jakichś oczekiwań, ideałów itp., oraz dyspozycje sprawnościowe czy instrumentalne, zapewniające skuteczność działania. Działanie człowieka jest zatem funkcją zespołu czynników motywacyjnych oraz sprawnościowych. Ogół dyspozycji wchodzących w skład czynników motywacyjnych określa się mianem dyspozycji kierunkowych, a więc tych, które wyznaczają kierunek aktywności jednostki. Są nimi cele oraz ideały, zasady postępowania, potrzeby i dążenia. Innymi słowy: postawy i przekonania. Dyspozycje natomiast obejmujące sprawnościową stronę osobowości nazywamy instrumentalnymi. Zapewniają one człowiekowi umiejętność osiągania określonych oczekiwań. Są nimi najczęściej: wiedza, umiejętności, inteligencja oraz uzdolnienia, a wreszcie nawyki sprawnościowe.

Osobowość dziecka jest strukturą całościową. Wyraża się w swoistym sposobie działania, myślenia, aktywności itp. Dziecko, jego osobowość niejako uczestniczy w określonym „środowisku informacyjnym”, także w procesie edukacyjnym. Informacje te docierają do dziecka. Aktywność zaś dziecka powodują tylko te informacje, które mają dlań znaczenie. Aktywność ta jest ponadto swoistą formą aktualizacji różnych sfer osobowości dziecka. Dziecko jest uczestnikiem procesu edukacyjnego. Aktualizacja zatem kierunkowej strony osobowości, będąca rezultatem „zgromadzonych” przez nauczyciela informacji, jest wychowaniem, natomiast aktualizacja strony instrumentalnej — jest rezultatem nauczania. Aktualizacja równocześnie dwóch stron osobowości (kierunkowej i instrumentalnej) jest rezultatem wychowania i nauczania czyli kształcenia.

37

1

   Por. Pedagogika na usługach szkoły. Praca zbiorowa pod redakcją F. Komiszcw-skiego. Warszawa 1964, PZWS.

2

   Op. rit.