38 39 (34)

Lelewel utrwalił z tego czasu opinię, że dla Wielkopolan, w relacji jednego z tamtejszych arystokratów, Kaszuby były poję-ciem obcym.

Po Wiośnie Ludów stanowisko to. radykalnie się zmieniło. Cala oświecona Polska rozumiała coraz lepiej, że dyplomacja polska musi przy tym upornie stać, aby Kaszuby znalazły się w granicach‘przyszłego niepodległego państwa.

Wielkością najbardziej pod tym względem niewiadomą byli sami Kaszubi, zwłaszcza gdy się w Polsce zaczęła upowszechniać opinia, jakoby dążyli oni do tego, aby sami stać się narodem. Warto tutaj przypomnieć zapis Józefa Łęgowskiego, że poemat Derdowskiego O panu CzorUńścim z większą sympatią czytała inteligencja niż prosty lud. Z myślą o polonizowaniu Kaszubów zakładano "Gazetę Gdańską” w 1891 r. O całkowitej obojętności Kaszubów na hasła narodowe u schyłku XIX w. pisze w swoich wspomnieniach z czasów największego nasilenia germanizacyjnego na Pomorzu ks. Józef Dęmbieński. Czy jednak ten stan rzeczy można tylko odnieść do ówczesnych Kaszub? Może warto tutaj przytoczyć następujący fragment tych wspomnień, w którym pamiętnikarz omawia stan uświadomienia narodowego w najbardziej pod względem narodowym zaawansowanej dzielnicy pomorskiej, jaką była ziemia chełmińska: Jeżeli uprzytomnię sobie moje lata chłopięce (tj. okres koło r. 1890), to... sytuacja ludności polskiej zdawać się mogła... wówczas prawie że beznadziejna. Szerokim kołom społeczeństwa polskiego brakowało zupełnie uświadomienia narodowego. Nie wiedziały i nie słyszały nic o Polsce, nie wiedziały tak jak i ja sam, co znaczy być Polakiem. Nie znały wartości języka polskiego i innych skarbów duchowych narodu. Były już co prawda gazety polskie, ale nie docierały one do szerokich warstw narodu.²³)

Źródeł odżycia ducha narodowego na całym Pomorzu Gdańskim, w tym również - z pewnym opóźnieniem - na Kaszubach, musimy szukać zarówno w przeobrażeniach społeczno-ekonomicznych, jak i politycznych.

W II połowie XIX w. zaczęły się na wielką skalę migracje ludności polskiej i niemieckiej. Silniejszy był ten prąd u ludności niemieckiej (a także żydowskiej), która opuszczała kresy wschodnie Prus i na stałe przenosiła się do bardziej uprzemysłowionych kręgów państwa w Westfalii lub w ogóle wyprowadzała się za granicę, do Ameryki. Natomiast u ludności polskiej rozwinęły się dwie odrębne formy migracji: jedna, podobnie jak niemiecka, mająca charakter emigracji do Nadrenii i dalej do Francji i .Ameryki, druga sezonowa rolnicza, za zarobkiem w przyległych prowincjach pruskich i niemieckich, jak Pomorze Zachodnie, Meklemburgia, Dolna Saksonia, Łu-życe i Saksonia.²⁴^

Dla um&cnienia niemczyzny na wschodzie państwo pruskie zaczęli) forsować Od 1886 znaną akcję lcolonizacyjną, której celeiti było ostateczne wywłaszczenie wielkiej własności , polskiej ijprzez jej parcelację i przenoszenie niemieckiej ludności wiejskiej wzmocnienie liczebne żywiołu niemieckiego. ■‘Walka o ziemię” ogarnęła jednak nie tylko najbardziej zagrożone górne warstwy społeczeństwa polskiego (tj. -ziemian i. związaną z nimi inteligencję), lecz również chłopów, którzy czynnie wliczyli się do wykupywania ziemi z rąk właścicieli polskich, a' także niemieckich. Środków pieniężnych dostarczały im właśnie zarobki z prac sezonowych. Dodatkowe zasoby pieniężne umożliwiły także bardziej przedsiębiorczym jednostkom przechodzenie do miast, organizowanie polskiego rzemiosła i kupiectwa, a poprzez spółdzielnie i banki gromadzenie dostatecznych środków na cele inwestycyjne. -U schyłku XEX w. cały ten proces przemian społeczno-ekonomicznych ogarnął również Kaszuby.²⁵^

Drugim wielkim wydarzeniem, które dokonało wstrząsu na całym Pomorzu, ab odbiło si.pJ-eż silnym echem, na Kaszu- « bach, była akcja    {połączona na ziemiach poi- I

skicli z wypieraniem języka polskiego z administracji, szkół, " a nawet Kościoła, w czym niemiecką hierarchię kościelną wspierali sprowadzeni na Pomorze kapłani niemieccy. W tyin właśnie czasie doszło do ostatecznego sformułowania przeciwieństw między Polakami a Niemcami. Wyrażało je hasło: Po-lalc-katolik, Niemiec-protestant? W tej sprawie wieś kaszubska slanęła jak inur za swoim klerem.²⁶^

39