3801

c$ Trembecki. SJPk sprostować (XVI w.), np. „Sprostować linią wynaleźć linia prostą jej równą” (J. Jakubowski, L); wyprostować (się) (Xyu^ np. ..Podniósł pochyloną dotąd głowę (...) powoli wyprostował przygarbjJ pkc\” (E. Orzeszkowa, SJP): „Wyprostował się, stanął niemal na bac^ ij. Szaniawski, SJP).

Por. także tylko prefiksałne sprostać (XVI w.) ‘dorównać, wyrównać’, np. te napieraj się. czemu nie sprostasz” (S. Petrycy, L); „Możesz-li sprostać, podej^. się, a nie możesz sprostać, daj pokój” (M. Białobrzeski, L); „Sprostać kojjj świetnością krwi” (H. Rzewuski, SW); wyprostać (XVI w.) ‘sprostać cze^ zupełnie, wyrównać’, np. „Dał takie obowiązki, którym oni nigdy wyprostać ^ mogli” (M. Rej, L). Na uwagę zasługuje również niezachowany już proście sprościeć (XVIII w.) ‘stawać się prostym, stawać się prostakiem’ np. „Zapomnij ze szczętem wszystko, czegokolwiek się uczyła, co więcej, zgrubiała, sproście (E. Orzeszkowa, SW).

PRZYJACIEL ‘ten, kto komuś sprzyja, kto jest przyjaźnie, przychylnie usposobiony’, I ‘krewny, powinowaty’, ‘sędzia polubowny’. Wyraz rodzimy, ogólnosłowiaóski, por. czes. pfitel, słowac. prijatel, ros. prijdtiel, sch. prijatelj, bułg. prijatel, kontynuant prsł. *prija-telb <— *prijati ‘lubić, sprzyjać komu, przyjaźnić się’

+ -telb; spokrewniony m.in. ze stind. priyds ‘miły, życzliwy*, grec. prays ‘łaskawy’, dziedzictwo pie. *prai~, *prei- ‘lubić’.

Rzeczownik przyjaciel jest poświadczony w polszczyźnie już od XIV w., por, m.in. „Miej się dobrze, Błażeju, przyjacielu naszych bogów” (Żywot św. Błażeja); „Pan krakowski, jego miłość, (z) swojimi przyjacioły, Boże, je racz uzdrowić, że tego pomścili” (Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego). Występuje w wielo przysłowiach i sentencjach, np. „Arystoteles spytany, co jest przyjaciel? odpowiedział, jedna dusza w dwóch ciałach przemieszkiwająca” (D. Pilchowski, L); „Przyjaciel przytomny (tzn. obecny), lepszy niż brat odległy” (K, L); „Przyjaciel stoi za dzieci, za potomstwo, za powinowate” (K, L); „Przyjaciela zawsze trzeba Każdemu, jak wody, chleba” (K, L); „Prawdę nad przyjaciela przedkładaj” (K,L); „Dla przyjaciela nowego nie opuszczaj starego” (L); „Gdzie złe przypadki, Tam przyjaciel rzadki” (L); „Wśród serdecznych przyjaciół psy zająca zjadły” (I. Krasicki, SW). Zachowało się ogólne znaczenie nazwy osobowej przyjaciel ‘ten, kto komuś sprzyja, kto żyje z kimś w przyjaźni, powiernik, druh’, por. fraz. przyjaciel dom, przyjaciel od serca, oraz dawne ‘zwolennik, miłośnik, protektor, mecenas’ - często w nazwach różnych towarzystw popierających coś, opiekujących się czymś, np Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci. Nie zachowały się natomiast zn. ‘krewny, powinowaty’; ‘przyjmujący w gościnę albo przyjmowań) w gościnę’, por. „Przyjaciel gościnny, u którego gościną stawam albo on mi? przyjmuje” (T, SW); ‘klient’, por. „Przyjaciel przypowiedziany, dla obrony przyjęty-abo dobrodziejstwy obowiązany, podpadły pod kogo, cliens” (K, SW). Ukształtowało się nowe znaczenie ‘kochanek’.

Rodzina wyrazowa obejmuje m.in. formacje: dawne przyjacielić i sprzyjacie^ się (XVI w., M) ‘przyjaźnić się’, por. przyjacielić się z kim, przyjacielić sobie W

(L); przyjacielski (XVI w.) ‘należący do przyjaciela, dotyczący przyjaciela’, np. „Przyjacielska posługa nadgrody nie potrzebuje” (K); ‘przyjazny, życzliwy’, np. Postępowanie prawdziwie przyjacielskie (SW); ‘polubowny’, np. przyjacielska umowa', przyjacielstwo (XVI w.) ‘przyjaźń’, np. „Przyjacielstwo wielkiej liczby nie lubi” (K, L); „Uczyń ze mną przyjacielstwo” (J. Wujek, L), oraz dawne ‘pokrewieństwo, powinowactwo’, np. Bliskie, dalekie przyjacielstwo (SW); przyjacielstwo przypowiedziane ‘klientela’; przyjacielstwo gościnne ‘gościna’; także zbiorowe ‘przyjaciele, grono przyjaciół’, np. „Przyjacielstwo nie z szczęścia, ale z nieszczęścia poznawamy” (S. Petrycy, L); przyjaciółka (XVI w., L) ‘forma żeńska od przyjaciel’ oraz ‘rodzaj długiego żakietu damskiego’, np. „Grono kobiet i dziewcząt w granatowych przyjaciółkach i kaftanikach” (Z. Kaczkowski, SW). Por. także formacje prefiksalne z nie-: nieprzyjaciel (XIV w.) ‘wróg, przeciwnik’, np. „nieprzyjaciele to są diabli, wrodzy człowieka grzesznego” (.Kazania świętokrzyskie); „Niektórzy z naszych ślachciców, gdy na grodziech przeciw nieprzyjacielom bywają położeni...”

(Kodeks Świętosławów);,Żaden człek bez przyjaciela i nieprzyjaciela nie znajduje się” (S. Starowolski, L); nieprzyjacielski (XIV w.) ‘wrogo usposobiony, odnoszący się do nieprzyjaciela’, np. wojsko nieprzyjacielskie', nieprzyjaciółka (XV w.) ‘przeciwniczka’, daw. nieprzyjacielka (SW).

Od czasownika przyjąć («- prsł. *prijati) ‘lubić’ pochodzi też (współpochodny z przyjaciel) rzeczownik przyjaźń <- prsł. *prijazm (XIV w.) ‘przychylność, życzliwość; dobre, serdeczne stosunki’, por. „Widźeie, bracia miła, zbawienie, widźcie wielikie Syna Bożego przyjaźni” (Kazania świętokrzyskie)', „Przyjaźń, jest to taka cnota, która nie mieszka, jedno między dobremi” (F. Birkowski, L); „Przyjaźń się tam mocną staje, gdzie podobne obyczaje” (K, L).

Formacje pochodne; czasowniki: przyjaźnić (się) XV w. [oraz prefiksalne: poprzyjaźnić się, sprzyjaźnić się, zaprzyjaźnić się] ‘robić przyjaciółmi; zyskiwać sobie czyjąś przyjaźń’, np. „Masz tu przepisy, jak przyjaźnić sobie ludzi” (K. Balsam, L); „Król ten panów przyjaźni sobie, urzędy rozdając” (F. Paprocki, L); Przyjaźniłem się z nim (T, L); przymiotniki: przyjazny (XVI w., L) ‘przyjacielski, życzliwy’; ‘sprzyjający, pomyślny’, np. przyjazne zamiary, przyjazny los [i pochodny od niego rzeczownik przyjazność (XVI w., L) ‘przyjacielska przychylność’, np. „Dobrodziejstwo i przyjazność, nie fałsz, ani kłamstwo, im odpłacił” (B. Herbest, L)]; sprzyjazny (L); przyjaźliwy (XVI w.) i sprzyjaźliwy (XVI w.) ‘przyjazny’, np. „Pasterzom przyjaźliwy brytan” (S. Petrycy, L); „Lepiej o przyjaźliwych, niżeli o nienawistnych rzeczach mówić” (A. Wargocki, SW); „Mąż sprzyjaźliwy przyłącza k sobie przyjacioły” (S. Budny, L); „O wdzięczna lutni i mnie sprzyjaźliwą bądź. gdy cię wzywam” (J. Kochanowski, L); oraz prefiksalne nieprzyjaźń (XV w.) ‘antypatia, niechęć, nienawiść’; nieprzyjazny (XVI w.) ‘wrogi, niechętny; źle usposobiony’, np. nieprzyjazne okoliczności, nieprzyjazne postępowanie; nieprzyjaz-ność (XVI w., L) ‘nieprzyjaźń, wrogość’.

PRZYKRY ‘nieprzyjemnie działający na zmysły, sprawiający ból fizyczny lub psychiczny, niemiły, dokuczliwy’, ‘trudny do przebycia, mający nieprzyjemny charakter, szorstki, gniewny’. Wyraz rodzimy, zachowany tylko w językach