388 389 (6)

388 Cwątł III. Pod%Uw> makroekonomii

Nierównowaga i związane z nią uciążliwości niedoborów trwały dopóty, dopóki proces nic napotkał „granic tolerancji", tj. ograniczenia w postaci braku społecznej akceptacji. Granice tolerancji zależą od wielu różnych czynników, m.in. t>d wytrzymałości tych, którzy doświadczają ujemnych konsekwencji zdarzeń oraz od tego. w jakim stopniu są oni przygotowani do protestu i czy są w stanic protestować. Granice te zależą również od tego, czy władze słuchają sygnałów i czy są przygotowane do reagowania na nic. Krótko mówiąc, granice tolerancji zależą od sytuacji społeczno-politycznej'*. Ich przekroczenie zmuszało władze centralne do rewizji polityki gospodarczej.

Zaczynała się faza hamowania. Manewr naprawczy miał na celu zmniejszenie narosłych dysproporcji. Tempo wzrostu nakładów inwestycyjnych spadało (czasami był to spadek absolutny, np. w Polsce w latach 1978-1982). Tempo hamowania zależało od skali dysproporcji: im większe dysproporcje, tym większe ograniczenia nakładów inwestycyjnych. Równocześnie zmieniała słę struktura nakładów inwestycyjnych. Zwykle nie rozpoczynano nowych inwestycji; środki kierowano na dokończenie już rozpoczętych inwestycji. Zmniejszanie nierównowagi na rynku dóbr konsumpcyjnych rozpoczynało się od oddziaływania na popyt, zwykle przez wzrost cen i zaostrzenie dyscypliny placowej. Zakończenie inwestycji powodowało wzrost potencjału produkcyjnego, co wpływało na złagodzenie rozwarcia między popytem a podażą.

Skala nierównowagi gospodarczej zmniejszała się. Towarzyszyło temu zmniejszenie uciążliwości niedoborów, a zatem spadało napięcie społeczne. W atmosferze zmniejszonych napięć gospodarczych i społecznych władze centralne przystępowały do opracowania wieloletniego planu gospodarczego. Skoncentrowanie środków inwestycyjnych na wybranych przedsięwzięciach w okresie hamowania powodowało, że pozostałe, względnie nicdoinwcstowanc. dziedziny zaczynały wyścig o wejście do planu inwestycyjnego. Powstawał kolejny plan inwestycyjny, obciążony omówionymi poprzednio wadami przeszacowania efektywności i niespójnością. Jego realizacja musiała rodzić narastające w fazie ekspansji inwestycyjnej dysproporcje, które częściowo łagodzono w fazie hamowania itd.

Tak więc nieregulamość tempa wzrostu w gospodarce centralnie planowanej wynikała z uwarunkowań systemowych; była zjawiskiem immancntnic związanym z istotą tej gospodarki, sposobem jej funkcjonowania i zarządzania. Procedura konstruowania planu inwestycyjnego sprawiała, że musiał on być obciążony wadami, które generowały cykle.

Zilustrujmy powyższe rozważania przykładem gospodarki Polski. Możemy wyróżnić w niej następujące cykle¹⁰:

’ Por. ibidem. *. 313.

' Według: A. Jezierski. Problem penodyzae/i hiuoni spoUeuto-fcospodamei Polski LuJontj. „Roczniki Dziejów Społecznych i Ck»podarcz>vh" lOSO. tom U s. 169-170.

I.ata 1944-1957 - wstępna odbudowa powojenna.

I    cykl - 1948-1957:

•    faza ekspansji 1948-1953.

•    faza hamowania 1954-1957.

II    cykl - 1958-1964:

•    faza ekspansji 1958-1962.

•    faza hamowania 1963-1964.

III    cykl - 1965-1971:

•    faza ekspansji 1965-1969.

•    faza hamowania 1970-1971.

IV    cykl - 1972-1982:

•    faza ekspansji 1972-1978.

•    faza hamowania 1979-1982.

V    cykl (1983-

•    faza ekspansji 1983-1988.

•    faza hamowania 1989-

Jak widzimy, faza hamowania została przerwana przez program szokowego przejścia od gospodarki kierowanej przez nakazy planu centralnego do gospodarki tynkowej. Rozpoczął się okres transformacji ustrojowej.

To zderzenie gospodarki nakazowo-rozdzielczej z rynkiem musiało doprowadzić do zaburzeń w gospodarce. Ich wyrazem byl wielki spadek produkcji w latach 1989-1991. (Dane ilustrujące zmiany produkcji, produktu krajowego brutto oraz innych makrowielkości przedstawiliśmy w rozdziale drugim).

Jako przyczyny spadku produkcji wymienia się najczęściej":

•    niepełne wykorzystanie zdolności produkcyjnych wynikające z poważnych niedoborów efektywnego popytu i pojawienia się konkurencji importowanych środków konsumpcji.

•    bardzo wysoką stopę inflacji blokującą rozwój gospodarczy.

•    przestarzałą strukturę aparatu produkcyjnego.

Dane statystyczne wskazują, że od 1992 r. nastąpiło odwrócenie tendencji spadkowej - podstawowe makrowiclkości (w szczególności produkt krajowy brutto) zaczęły rosnąć. Warto podkreślić, że zarówno ostry spadek produkcji w latach 1989-1991, jak i wzrost od 1992 r. mają charakter niecykliczny, tzn. nic można tych zmian interpretować w kategoriach faz cy klu typowego dla ukształtowanej gospodarki rynkowej. Oznacza to. że nic można przewidywać następstw zdarzeń w gospodarce okresu transformacji na podstawie wiedzy o prawidłowościach rządzących przebiegiem cyklu koniunkturalnego. Prawidłowości okresu transformacji mają własną specyfikę, niezupełnie jeszcze, z oczywistych względów, zbadaną.

Por. w Heter. W. Sadowski. DUerfo    uf produkt ja w PIohtt. Wanzawa 1993.