38

80

MORFOLOGIA

KIEDY, (tam, w miejscu) GDZIE, (tak) JAK. Tradycyjnie były również zaliczane do zaimków względnych.

Przyimki to pierwsza klasa leksemów, które nie mogą same zajmować pozycji przewidzianych dla członów zdań. Spełniają funkcję łączącą i rządzą formą przypadka łeksemu, z którym wchodzą w związek składniowy. Jest nim z reguły rzeczownik (rzadziej przymiotnik), z którym zajmują jedną z pozycji w schemacie zdania jako tzw. wyrażenie przyimkowe. Ich funkcja językowa polega na łączeniu rzeczownika z innym członem zdania. Każdy przyimek rządzi określoną formą przypadka z wyjątkiem wołacza, np, bez, dla + D, ku, wbrew + C, na + B // Mc, z + D // N, za, przed + B // N, niż, jako + M.

Spójniki, podobnie jak przyimki, są również niesamodzielnymi składniowo leksemami o funkcji łączącej, ale nie rządzą formą przypadkową żadnego członu zdania. Część spójników może łączyć człony zdania i zdania pojedyncze w zdania złożone, np. I, CZYLI, BO, CHOCIAŻ, inne -tylko zdania, np. ŻE, PONIEWAŻ, ZANIM, GDY. Warto tu wspomnieć, że niektóre spójniki łączące zdania wymagają odpowiedniej formy czasow-nika-nadrzędnika jednego ze zdań, por. że + przyjdę / przyszedł / przyjdzie ł przyszedłby, ale nie *że przyjdź / przyjść, żebym / żeby + przyszedł, żeby przyjść, ale nie *żeby przyjdę / przyjdź (spójniki z morfemem -by-przyłączają obowiązkowo końcówki osoby i liczby).

Partykuły to leksemy niesamodzielne składniowo i niełączące, które z definicji łączą się z rzeczownikami, ale mogą także wchodzić w związki składniowe z innymi częściami mowy. Należą tu takie leksemy, jak AŻ, CHYBA, RÓWNIEŻ, TYLKO, JUŻ, JESZCZE, NIESTETY, NIE2 (por. NIE1 -dopowiedzenie), które w przeszłości były najczęściej zaliczane do przysłówków.

Operatory trybu to leksemy niesamodzielne składniowo i niełączące, które tworzą związki składniowe tylko z czasownikami i wymagają odpowiedniej ich formy. I tak BODAJ, BYLE, NIECHBY, OBY + formy z morfemem -ł-, a końcówki osoby i liczby muszą być doczepiane do operatora, np. bodajś przegrał! (po byle, byleby także bezokolicznik), natomiast NIECH, NIECHŻE + formy czasu teraźniejszego i przyszłego prostego, np. niech idzie, niech pomyślę.

Modalizatory to również leksemy niesamodzielne składniowo i niełączące, które tworzą związki z czasownikami, lecz nie rządzą ich formami.

PODSTAWY MORFOLOoPBBTmOWY

Podobnie jak operatory trybu, od partykuł różnią się tym, że nie tworzą związków z rzeczownikami, nb. nie wchodzą też w związki z innymi częściami mowy. Do tej nielicznej grupy należą np. ABY2 (por. Czy ty aby nie kłamiesz?), A NUŻ (por. A nuż nam się powiedzie?), ALEŻ, NO, -ŻE,

Przyliczebniki to leksemy niesamodzielne składniowo i niełączące, które różnią się od dwu poprzednich klas tym, że nie tworzą związków z czasownikami, natomiast ich cechą definicyjną jest tworzenie związków z liczebnikami. Należą tu takie leksemy, jak NIESPEŁNA, OKOŁO, PONAD, Z2 (np. Rozmawialiśmy ze dwie godziny). Ich łączliwość z liczebnikami wymaga komentarza. Możliwe są mianowicie połączenia z rzeczownikiem w liczbie pojedynczej, np. niespełna rok, ale jest to efekt pominięcia niepotrzebnego tu liczebnika jeden, por. niespełna jeden rok. Ponadto dopuszczalne są połączenia z derywatami odliczebnikowymi, np. ponadpięciogodzinna dyskusja.

Przywyrazki mają wszystkie cechy właściwe grupie poprzedniej, z wyjątkiem ostatniej: wchodzą w związki z przyimkami (w wyrażeniach przyimkowych), a nie z liczebnikami. Są to takie leksemy, jak TUŻ, ZARAZ2, GDZIEŚ2, WPROST2, używane w konstrukcjach typu: Wróciłem zaraz po północy, Jan spotkał Piotra tuż za rogiem (ZARAZI, GDZIEŚ 1 i WPROST 1 są przysłówkami, WPROST3 - partykułą).

Przedstawiona wyżej charakterystyka części mowy uwzględnia tylko te cechy składniowe i morfologiczne, które są na tyle ważne językowo, że decydują o różnicy w użyciu poszczególnych klas. Dlatego zostały uznane za wystarczające kryteria klasyfikacji. Poza nimi niektóre z wyróżnionych klas posiadają i inne cechy, które są również wykorzystywane w tworzeniu wypowiedzi. Zostaną one dokładnie opisane w dalszych działach gramatyki.

Niektóre ciągi fonemów charakteryzują się podwójnym zestawem cech gramatycznych użytych w powyższej klasyfikacji. W takich wypadkach stwierdzamy, że stanowią one formę dwu (czasem trzech) leksemów należących do różnych części mowy, np. BEZ1 - rzeczownik (z formami bzu, bzowi...) i BEZ2 - przyimek rządzący dopełniaczem (por. bez czapki), NIE1 - dopowiedzenie (tj. odpowiedź przecząca na pytanie) i NIE2 -partykuła przecząca, która może tworzyć związek z różnymi członami zdania (por. Jan nie kupił kwiatów - Nie Jan kupił kwiaty, por. też wyżej przytoczone inne przykłady podobnego typu).