SSA42169

CZĘŚĆ I

WPROWADZENIE

Zjawisko:

Wielka Reforma Teatru

Czy, gdzie i kiedy miała miejsce Wielka Reforma Teatru? Trzeba postawić te pytania, samo bowiem istnienie tego zjawiska dla jednych, z perspektywy czasu oczywiste, dla innych jest w ogóle niezauważalne, dla jeszcze innych niezbyt ważne. Sama nazwa tego ruchu (w różnych odmianach i wariantach) pojawiła się wcześnie w wypowiedziach praktyków, ale do nauki historii teatru na dobre weszła późno.

W książce pod tytułem Teatr współczesny, wydanej w 1928 r., niemiecki krytyk JuHus Bab nie wyróżni! Reformy jako odrębnego zjawiska. Pisał o „przełomie naturalistycznym"¹ czy o „cxpresjonistycznej eksplozji” ². Używał za to bardziej dosadnego zresztą terminu „rewolucja teatralna”, odnosząc go do naturalizmu-*. Również AHradyce Nociol, uczony angielski, w wydanych po raz pierwszy w 1929 r. Dziejach teatru, mówił nie o Reformie, ale o „Rewolucji Teatralnej"⁴. W pomnikowej pracy Les Revolutions sceniques du XX siec/e (Rewolucje sceniczne XX wieku), wydanej w 1975 r., francuski teatrolog Denis Bablet również nie wyróżnił Reformy. W tytule pracy umieści! słowo „rewolucja”. Jeden z rozdziałów jego książki nosi tytuł „Bunt przeciwko realizmowi ihizjonistycznemu”, inny „Poszukiwania i syntezy" W fundamentalnym dziele Krótka historia teatru polskiego, noszącym datę wydania 1977 r., polski historyk Zbigniew Raszewski Wielką Reformę wspomina raz tylko⁶ i nie zajmuje się jej wpływem na teatr polski, ani udziałem w niej Polaków.

Zarazem ci sami i wielu innych teatrologów, kronikarzy, krytyków i teoretyków teatru używa terminów „Reforma teatru” (lub równoznacznych) i „reformator teatru” z całkowitą pewnością i oczywistością. Julius Bab pisze więc o „reformatorach teatru”⁷. Edward Craig, biograf swego ojca Gordona, mówi o nim jako o „reformatorze”⁸. Bablet posługuje się terminami „Reforma teatru”, „wielka reforma” i „reformator”, nie uważając, że winien je jakkolwiek wyjaśnić⁹. Z badaczy polskich przykładowo można tu wymienić Irenę Sławińską, która odwołuje się do „Wielkiej Reformy”, omawiając problematykę muzyki, światła i rytmu w teatrze przełomu XIX i XX wieku.

Z tej okazji wymienia nazwiska Wagnera, Appii, Dalcrozea. Craiga i in.¹⁰ Jan Kott używa terminu „wielka reforma" (z małych liter) w szkicu pod tytułem Teatr i literatura: ustaw nazwisk/przykladów, jakimi operuje, charakteryzując rolę literatury ' teatrze tamtej epoki, to: Copeau, Baty, Meyerhold, Piscator, Schiller, Burian¹ >. „Wielka Reforma" jest także terminem nie wymagającym komentarza dla Konstantego Puzyny, gdy pisze on o problemach „inscenizacji” i „reżyserii" w teatrze XX wieku w eseju Nieznośni inscenizatorzy^I2, a także dla Zenobiusza Strzeleckiego, który w dziele Polska plastyka teatralna¹ 3 pisze wielokrotnie o „wielkiej reformie", o „reformie teatru" i wielu twórców nazywa „reformatorami". O Reformie piszą też młodsi badacze. Edward Balcerzan i Zbigniew Osiński w studium Spektakl teatralny w świetle teorii informacji mówią o „świadomości estetycznej pokolenia tzw. Wielkiej Reformy (E. G. Craig, W. Meyerhold, A. Tairow, E. Piscator. L. Schiller i inni)”^,4. W tym cytacie znaczący jest ów skrót „tzw." — „tak zwana” Wielka Reforma. Zbigniew Osiński zestawiając inscenizacje dramatów Wyspiańskiego dokonane przez „polskich twórców Wielkiej Reformy” wymienia prace Schillera, Horzycy i Strachockiego^,5. Zbigniew Wilski we wstępie do wyboru pism Stanisławy Wysockiej wspomina „program »reformy teatru« [który] skupiał uwagę przede wszystkim na unowocześnianiu metod inscenizacji, a za najważniejszą osobę uznawał przeważnie reżysera”^IA. Szerszych analiz samego terminu Wielka Reforma, jak i jego zakresu znaczeniowego, dokonali Edward Csató w rozdziale Schilera „ Wielka Reforma” w książce o tym wybitnym inscenizatorze¹⁷ i Jolanta Brach--Czajna w rozdziale „Dzieło teatralne w programach »Wielkiej Reformy«”, zawartym w pracy Na drogach dwudziestowiecznej myśli teatralnej**. Ich ujęcia są sprzeczne i polemiczne. Csató skłania się do szerokiego rozumienia Reformy, widząc jej początek w naturalizmie. Brach-Czajna naturalizm kategorycznie z Reformy eliminuje, rozpoczynając Reformę od Appii. Andrzej Ziębiński w haśle „Teatralna reforma” w Wielkiej encyklopedii powszechnej PWN definiuje Reformę jako

okres w historii teatru przypadający na przełom XIX i XX wieku; całokształt postulatów teoretycznych i dążeń, zmierzających w tym okresie do wyodrębnienia środków artystycznych właściwych tylko teatrowi i u na me teatru za sztukę samodzielną *•.

Poza samą trudnością wyróżnienia Reformy Teatru z kontekstu historii teatru końca XIX i pierwszej połowy XX wieku, skomplikowane okazywało się więc również ustalenie nazwisk jej twórców i czasowo-geograficznego zasięgu. Kontrowersje budziła zwłaszcza kwestia: czy Wielka Reforma to krótki poryw usytuowany bardziej w sferze idei i myśli teatralnej, czy też długotrwały proces owocujący w praktyce widowisk, drama topisarstwa, stylów gry. Jedni reprezentują pogląd, że Reforma to tylko ferment anty-naturalistyczny, antyiluzyjny, estetyzujący, symbolizujący, przeciwstawiający dosłowności umowność, skoncentrowany na zagadnieniu ruchu i światła scenicznego, przestrzeni, a jeszcze węziej scenografii, rozpoczęty po 1890 r. i zakończony jeszcze przed pierwszą wojną światową; od Theatre d’Art (1891) i Thćatre de l’Oeuvre (1893) - do Vieux-Colombier (1913). Głównymi postaciami Reformy byliby: Paul Fort, Lugnć-Poe, Adolphe Appia, Gordon