39 (523)

W analizach wywodzących się z teorii szkoły musimy postępować zgodnie ze zdroworozsądkową zasadą, nakazującą rozważać zarówno „za”, jak i „przeciw", a zatem ujawniać możliwie pełne konsekwencje społeczno--pedagogiczne każdego wariantu systemu szkolnego. Należy przy tym pamiętać, że warianty istniejące i postulowane posiadają ten sam status, gdyż sama zmiana nie ma przewagi nad ciągłością.

W ramach analiz i badań, które wywodzą się z orientacji znanej jako teoria szkoły, można stawiać dwojakiego rodzaju problemy. Pierwszy z nich zamyka się w pytaniu, jakie wzorce systemu szkolnego są w ogóle możliwe w danych warunkach kulturowych. Pytanie drugie z kolei dotyczy warunków aktualizacji zmiany wzorca bądź oporu przed jej wprowadzeniem. Problemy te nie są od siebie całkowicie niezależne. Czynnikiem je łączącym jest legitymizacja systemu szkolnego. Zarówno wtedy, gdy rozważamy, czy dany wariant systemu szkolnego może funkcjonować, jak i wtedy, gdy analizujemy przyczyny jego wprowadzenia bądź odrzucenia nie możemy pominąć problemu legitymizacji szkolnictwa. Systemy szkolne nie tylko pełnią funkcję legitymizacyjną wobec danego porządku społecznego, ale i same podlegają procesowi legitymizacji. Choć procesy te są ze sobą bardzo silnie powiązane, to dla rozwiązywania problemów stawianych na gruncie teorii szkoły korzystnie jest je rozróżniać.

W najogólniejszym znaczeniu termin fegitynjjzaejąl oznacza iusprawied-liwienie. deeyzji]>,Odnosi się nn zatem tylko Hn tyrh sytuacji, W-kfóryf|) działające podmioty posiadają możliwość dokony wania. jatyborów. W naukach społecznych pojęcie legitymizacji stosowane jest najczęściej do analizy zasadności decyzji politycznych, chociaż można sobie wyobrazić także inne obszary jego używania. Trzeba w tym miejscu podkreślić, że chociaż problem prawomocności zjawisk oświatowych jest coraz częściej podejmowany, to ma to miejsce raczej w pracach przyczynkarskich. Z pewnością odczuwany jest brak rozbudowanych koncepcji teoretycznych legitymizacji zjawisk edukacyjnych. Tymczasem rozwój badań nad legitymizacją w obrębie innych nauk społecznych (zwłaszcza socjologii i politologii) doprowadził do wyodrębnienia się różnych podejść teoretycznych. Zdaniem Niklasa Luhmanna (1988/1989) najważniejszy podział tych orientacji może być dokonany ze względu na status logiczny źródła uprawomocnień. Kierując się tym kryterium, niemiecki socjolog dzieli teorie legitymizacji    Wszystkie klasyczne teorie

uprawomocnienia należą do pierwszej z tych grup. Ich wspólną cechą jest to. że zasadność decyzji politycznych oceniana jest z transcendentalnej 78 wobec systemu decyzyjnego pozycji. Chociaż transcendentalność ta może

przybierać różną postać, to zawsze prowadzi do tego, że - przynajmniej częściowo - traci się z pola widzenia obiektywne uwarunkowania procesu decyzyjnego, które Luhmann (1988/1989, s. 166) określa mianem kontekstu danej sytuacji.

Wewnątrz orientacji apriorycznych można wyróżnić dwa kierunki. Pierwszy z nich moglibyśmy nazwać formalnym. W tym kierunku prawomocność decyzji oceniana jest ze względu na ich zgodność normatywną z zewnętrznymi wobec systemu decyzyjnego zasadami. Tak rozumiana legitymizacja nie musi się oczywiście pokrywać z faktyczną akceptacją dla decyzji ze strony osób, których ona dotyczy i które mogą odebrać ją podejmującym prerogatywy decyzyjne. Kwestia faktycznych możliwości i środków oddziaływania, jakie posiadają osoby bądź grupy, względem których decyzje są uzasadniane, nie ma znaczenia dla naszych rozważań i dlatego została w tym miejscu pominięta. Tam, gdzie kończą się zdolności wyjaśniające kierunku formalnego rozpoczyna się pole eksploracji podejścia pragmatycznego. Jego centralnym problemem jest badanie, w jakich warunkach zainteresowane podmioty skłonne są uznać daną decyzję za uzasadnioną, co przejawia się w ich niskiej gotowości do jej kwestionowania. Tak rozumianą legitymizację J. Habermas (1983, s. 462) określa jako zdolność systemu do utrzymania wystarczającego poziomu lojalności mas. Większość badaczy uznaje, że legitymizacja rzeczywista zależy przede wszystkim od skuteczności stosowanych socjotechnik, czyli szeroko rozumianych sposobów manipulowania opinią publiczną w mniejszym zaś stopniu od zasadności samych decyzji.

Za przeciwstawną podejściom apriorycznym Luhmann uznaje koncepcję, którą określa on mianem samolegitymizacji. Została ona stworzona na gruncie teorii systemów samoodnoszących. Zdaniem Luhmanna takie systemy są zdolne do usprawiedliwiania samych siebie nie przez wykazanie własnej zgodności z transcendentalnymi wartościami czy zasadami lub przez manipulowanie opinią zewnętrznych obserwatorów, lecz przez działanie.

Dokonany przez Luhmanna podział na aprioryczne i aposterioryczne koncepcje legitymizacji jest poznawczo doniosły, choć nie wydaje się zasadne tak silne jego absolutyzowanie. Podstawowe argumenty jego krytyki badań nad uprawomocnieniem z perspektywy transcendentalnych systemów wartości i zasad są co prawda słuszne, ale w znacznej mierze bezprzedmiotowe. Trudno bowiem we współczesnych naukach społecznych znaleźć znaczące prace, które postulowałyby badanie procesów legitymizacji z punktu widzenia zasad zewnętrznych, a przez to arbitralnych. 79