3 (2372)

nych ideologii politycznych i estetycznych. Celem było zjednanie sobie pomocy intelektualistów, dziennikarzy, pisarzy, poetów, malarzy, rzeźbiarzy, muzyków, akademików, architektów itd., po to, aby zagwarantować, iż ideologia nazistowska uzyska dominację jako nazistowska estetyka. Społeczeństwa totalitarne, razem z demokracjami liberalnymi, postrzegane były jako typy społeczeństwa masowego. Pojęcie takiego społeczeństwa uformowało istotną perspektywę postrzegania roli mass mediów i kultury masowej w nowoczesnych społeczeństwach kapitalistycznych. Stało się ono dla intelektualistów w Wielkiej Brytanii i Ameryce przedmiotem obaw i niepokojów dotyczących tendencji rozwojowych tego, co postrzegano jako społeczeństwo masowe i kulturę masową⁵.

KULTURA MASOWA I SPOŁECZEŃSTWO MASOWE

Chciałbym obecnie wymienić zasadnicze problemy podnoszone przez teorię społeczeństwa masowego, aby zilustrować ich związek z debatami nad naturą kultury popularnej jako kultury masowej⁶.

Główne twierdzenie teorii społeczeństwa masowego odnosi się do negatywnych konsekwencji procesu industrializacji i urbanizacji. Radykalne przemiany powiązane z powstaniem rozległych i zmechanizowanych typów produkcji przemysłowej oraz rozwój gęsto zaludnionych miast jako form, w których żyje i pracuje coraz większa rzesza ludzi, są dowodem destabilizacji i erozji wcześniejszych struktur społecznych i wartości, które spajały ludzi. Wykorzenienie typowo rolnicznego przywiązania do ziemi, destrukcja zwartych społeczności wiejskich, upadek religii i sekularyzacja społeczeństw związana z przyrostem wiedzy naukowej, rozprzestrzenienie się zmechanizowanej, monotonnej i alienującej pracy fabrycznej, ustanowienie wzorów życia w wielkich miastach zaludnionych anonimowym tłumem, relatywnie mała integracja moralna (niektóre z cech przypisywanych procesom industrializacji i urbanizacji przez teorię społeczeństwa masowego) — to podstawowe cechy społeczeństwa i kultury masowej.

Definiując bliżej, co znaczy pojęcie społeczeństwa masowego, teoria dowodzi,^iż industrializacja i urbanizacja służą tworzeniu zjawiska zwanego atomizacjąj Oznacza to, że w społeczeństwie masowym wzajemne relacje między ludźmi upodobniają ich do atomów w związku fizycznym lub chemicznym. Społeczeństwo masowe to ludzie zatomizowani, pozostający w przypadkowych kontaktach. Ludzie tacy nie są oczywiście prostymi izolowanymi atomami, lecz związki między nimi można określić jako czysto umowne, przelotne i sporadyczne, a nie prawdziwie społeczne i dobrze zintegrowane. Jednostka w społeczeństwie masowym musi w co-

raz większym stopniu polegać na samej sobie, ma do dyspozycji coraz mniej wspólnot czy instytucji, w których odnajduje tożsamość i wartości jej bliskie oraz posiada coraz mniejsze wyobrażenie o moralnie właściwych sposobach życia; dzieje się tak, ponieważ społeczeństwo masowe, ze względu na procesy, które je uformowały, nie może dostarczyć podstaw trwałego ładu społecznego i harmonii moralnej.

Centralny dla procesu atomizacji jest, wynikły z industrializacji i urbanizacji, upadek pośredniczących organizacji społecznych. Takie organizacje, jak wieś, rodzina i kościół decydowały o psychologicznej tożsamości, zachowaniach społecznych i moralnej pewności każdej jednostki. W przeciwieństwie do nich, ich współczesne odpowiedniki — miasto czy nauka — nie działają w taki sam sposób; nie są one zdolne wytworzyć tożsamości, zdefiniować zachowań i ukształtować moralności. Zgodnie z omawianą teorią, członkowie społeczeństwa masowego są zatomizowani zarówno społecznie, jak moralnie. Kontakty międzyludzkie nie tylko są czysto formalne i przelotne, ale brak im głębszego sensu moralnej integralności, ponieważ w społeczeństwie masowym porządek moralny zanika. Chodzi o to, iż jeśli brak jakichkolwiek właściwych podstaw dla porządku moralnego, jeśli ludzie nie mają bezpiecznego poczucia wartości moralnych, to pojawia się zamiast tego fałszywy i nieskuteczny porządek, a ludzie zwracają się ku zastępczym i fałszywym typom moralności. Skutkiem tego moralny kryzys społeczeństwa masowego ulega raczej zaostrzeniu niźli rozwiązaniu. Kultura masowa odgrywa tutaj pewną rolę w tym sensie, iż traktowana jest jako jedno z głównych źródeł owej zastępczej i nieefektywnej moralności. Bez odpowiednich organizacji pośredniczących jednostki są podatne na manipulację i wykorzystanie przez mass media i kulturę popularną. Nie istnieje żaden ład moralny, który by przed tym zabezpieczał. Brak religijnej pewności i ustalonych prawd społecznych otwiera drogę amoralnemu racjonalnemu indywidualizmowi i świeckiej anonimowości związanej z masową konsumpcją i masową kulturą — moralnemu placebo społeczeństwa masowego.

Choć nie jest to integralna część wszystkich wersji teorii kultury masowej, przyjęła ona ideę, że demokracja i nauczanie były osiągnięciami szkodliwymi, gdyż przyczyniły się do patologicznej budowy społeczeństwa masowego. Ten element jest szczególnie ważny w dyskusjach o amerykanizacji, które przedstawię później. Oczywisty jest fakt, że obawa przed amerykanizacją w XIX wieku dotyczyła wpływu demokracji na rozpad tradycyjnych hierarchii klasowych i gustów, uwzględniania opinii masy lub tłumu przy decyzjach politycznych, ustanowienia większości w administracji i kulturze, możliwego urzeczywistnienia tyranii ciemnej większości nad gustami mniejszości oraz groźby sprowadzenia wszystkich problemów do najmniejszego wspólnego mianownika. Dlatego właśnie problem demokracji i nauczania jest szczególnie ważnym elementem tej dyskusji.

Z tego punktu widzenia demokracja oznacza nie tylko to, że każdy staje się pełnoprawnym obywatelem, ale i to, że potencjalnie wszystkie

ro