3 (2916)

skórny (Burns 1985; Closc i in. 1980; Jlcifcr 1971; Pricc i in. 1983; Sobonya 1977; Yang i in. 1987). W każdej z tych sytuacji wielkość narażenia i jego czas s;\ wyrazem spekulacji opartej min. na oszacowaniu zawartości amoniaku w pojemniku, z którego związek wycieki, i analizie warunków atmosferycznych. Amoniak o stężeniach 3500    7000 mg/m³ (2500 -r 5000 ppm)

powoduje skurcz mięśni oddechowych oraz gwałtowne zatrucie wskutek nagromadzenia we krwi di tlenku węgla (Braker, Mossmc.ii 1977).

Wypadek w Potchefstroom w RPA w 1973 r., w którym doszło do wybuchu zbiornika i uwolnienia 38 t metrycznych amoniaku, posłużył za wzór do opracowania modelu, za pomocą którego zrekonstruowano stężenia oraz czas narażenia w zależności od strefy narażenia.

I tak, za pomocą tego modelu wykazauo, że w strefie poniżej 50 m od miejsca wybuchu w okresie 7,5 miu stężenie amoniaku (TWA) wynosiło 41050 mg/m³, co spowodowało zgon 6 osób, spośród 10 osób obecnych w tej strefie. W strefie od 50 do 100 tn czas narażenia na amoniak o stężeniu (TWA) 27500 mg/ra³ wynosił 9,3 min, a śmiertelność wyniosła 2C% (7 z 27). W strefie oddalonej powyżej 250 m od miejsca wybuchu nie doszło do żadnego zgonu, a czas narażenia na związek o stężeniu 12600 mg/m³ trwał 9,3 min. Na podstawie tego modelu wyliczono, że przewidywane stężenie LCjo amoniaku w czasie 5 min narażenia wynosi 58000 tng/m³, a wartość LCo w tym samym czasie wynosi 23600 mg/m³ {Michach 1999).

Innymi skutkami ostrego narażenia było najczęściej podrażnienie oczu oraz górnych dróg oddechowych, a także zmiany czynnościowe układu oddechowego. U ochotników narażonych na związek o stężeniu 94 mg/m³ przez 5 min stwierdzono silne podrażnienie śluzówki nosa. Skutek ten obserwowano również po narażeniu na amoniak o stężeniu 50 mg/m³, a amoniak o stężeniu 35 mg/m³ powodował, że niektóre osoby narzekały na wysuszenie błon. śluzowych nosa (Keplinger i in. 1973). Narażenie 30-sckundowe na wprowadzony do komór nosa amoniak o stężeniu 70 mg/ra³ wywołało oporność oddechową, auli osób, spośród 23 ochotników, dodatkowo podrażnienie nosa- {McLcan i in. 1979). Narażenie 10-ininutowe na amoniak o stężeniu 35 mg/m³ w innych badaniach spowodowało średnic podrażnienie nosa u 4 spośród 6 osób (McEwcn, Vcmoi 1972). Narażenie na amoniak o stężeniu 350 mg/m³ w okresie 30 min wywołało zmniejszenie wartości 1-sckundowej natężonej pojemności ■wydechowej oraz spowodowało podrażnienie górnych dróg oddechowych, które trwało do 24 h po narażeniu (SiWerman i in. 1949). Ponadto, ostre narażenia na amoniak o dużych stężeniach, zwykle będące wynikiem wypadku, mogą wywierać obok poparzeń, podrażnień oczu i dróg oddechowych także odlegle skutki i przyczyniać się do rozwoju takich schorzeń, jak: rozstrzeń oskrzeli {Sobonya' 1977; Lcduc i in. 1992; Flury i-in. 1983; Kass i in. 1972), zapalenie zatok {Brauibnr 1993) ji słabiej udokumentowaną chroniczną obturacyjną chorobę płuc (COPD), {dc la Hoz i in. 1996; Drillc i in. 1957) i astmę (Flary i iń. 1983). W wielu sytuacjach, podczas wypadków i katastrof narażeniu inhalacyjnemu towarzyszyło narażenie skórne. Skutkiem narażenia na pary stężonego amoniaku są: poparzenia, pęcherze i inne uszkodzenia skóry. W opisywanych raportach, dotyczących tych katastrof, nic ma jednak informacji o wielkości narażenia (Closc i in. 1980; Flury i in. 1983).

Narażenie na amoniak drogą inhalacyjną może wywierać szkodliwy wpływ na układ' scrcowo-naczyniowy, szkicletowo-mięśniowy oraz zmieniać morfologię krwi, ale tylko gdy dochodzi do narażenia na związek o dużym stężeniu. Skutki narażenia najczęściej stwierdzano u ludzi, którzy ulegli wypadkowi i byli narażeni na związek o dużym stężeniu. Ostre narażenia na pary stężonego amoniaku wywołują podwyższone tętno, wzrost ciśnienia tętniczego krwi oraz zatrzymanie akcji serca w wyniku.stresu sercowo-plucnego (Hatton i in. 1979; Momague, Macneil 1980; Wiiie 1971). Skutków takich nie obserwowano po ostrym narażeniu na amoniak o stężeniu 350 mg/m³ lub narażeniu powtarzanym o stężeniu amoniaku na poziomie 70 mg/m³ (SiWemmn 1949; Ferguson i in. 1977).

"W dostępnym piśmiennictwie nie opisano n/pTywu-narażenia pokarmowego zwi:i~ł: nn układ oddechowy, scrcowo-naczytiiowy lubmięśniowo-szkicktowy u ludzi. Nie ma jnfoi inacji o jego działaniu na wątrobę i skład morJTcrtyczny krwi. "W opisanym przez Kleina i in (1985) wypadku spożycia wodorotlenku -amonu przez 3 osoby stwierdzono uszkodzenie obrzęk przełyku, a bezpośrednim powodem śmierci tych osób było zaprzestanie pracy nerek W publikacji tej niema jakiejkolwiek informacji o wielkości nn rażeni a.

Informacje o wynikach badań ostrego narażenia na amoniak przedstawiono w tabeli 5

Tabela 3.

Skutki zdrowotne ostrego narażenia ludzi na amoniak drogą Inlmlncyjnij

Stężenie, ppm	Okres narażenia	Skutek	Piśmiennictwo
5.000	3 Omiń, 1 dzień	śmierć	Henderson, Hag gard ]^<J27
134	1-krotne, 5 min	silne podrażnienie błon śluzowych nosa	Keplinger i in. ! 973
72	1-krotne, 5 min	silne podrażnienie błon śluzowych nosa	Keplinger i in. 19/3
50 i 32	1-krotne, 5 min	2 osoby wskazywały na ból nosa przy 50 ppm i 1 przy 32 ppm	Keplinger i in. 1973 j 1
100	30 s, każdy z otworów nosowych	wzmożony opór oddechowy w trakcie eksperymentu i u 11 z 23 ochotników podrażnienie nosa	MeLenn i in, 1979 1 |
50	2 h, 1 dzień	lekkie, krótkotrwale podrażnienie oczu i gar dła oraz pobudzenie do k.asłanin	Farbę r, Kassann 197.') i 1
500	30 min, 1 dzień	ból gardła i nosa, wzmożony po- j bór powietrza do płuc ^1	5iiverrnoM i irt. 19*19 i

Toksyczność podchroniczna

Obserwacje ochotników narażonych nn amoniak o różnych stężeniach i o różnym czasie nura żenią najczęściej pozwoliły stwierdzić podrażnienie oczu oraz górnych dróg oddechowych, a także zmiany czynnościowe układu oddechowego.

Narażenie inhalacyjne ochotników na amoniak o stężeniach: 70; 35 i 17,5 uig/rn . trwające 6 tygodni, 5 dni w tygodniu, 6 h dziennie, wywołało podrażnienie nosa i gardła U Iko w pierwszym tygodniu (Ferguson i in. 1977). W kolejnych tygodniach nie obserwowano tych zmian, co było spowodowane adaptacją organizmu na działanie amoniaku..Analizy statystyczne wyników pomiarów tętna, ciśnienia krwi, badań neurologicznych, częstości oddechów, całkowitej pojemności życiowej (FVC) i jednosekundowej, natężonej pojemności wydechowej (FEVi) u narażonych ochotników nic wykazały istotnych zmian.

Analiza czynników narażenia pracowników hodowli bydła i trzody, n taicie drobin wykazała korelację między narażeniem na amoniak a upośledzeniem czynności oddechowej płuc. W tych długoterminowych badaniach Donham i in. (1995) wykazali, że narażenie pracowników chlewni na amoniak o stężeniu > 5 mg/m³ jest czynnikiem, wywołującym zmniejszenie vvartości FEVj o 3 lub więcej procent w czasie godzin pracy. Natomiast w wypadku pracowników hodowli drobiu wartość ta wynosi 8,5 mg/m³ (Donham i in. 2000).