40

>

w

Próby oddziaływania na ludzi w skali masowej były, są j zapewne będą podejmowane. Determinują je zarówno wielką misje, ideologie, wyznania, jak i potrzeby bieżącej gry politycznej Systemy komunistyczne funkcjonujące w XX wieku dostarczyły wielu przykładów prób zmiany świadomości całych społeczeństw zgodnie z wartościami charakterystycznymi dla dominującej ideo. logii. J. Kozielecki uważa, iż społeczeństwo polskie w okresie powojennym zostało poddane gigantycznemu eksperymentowi psychologicznemu i społecznemu, który zaplanowano zgodnie $ marksistowską ideologią. Chodziło o stworzenie „człowieka ko. lektywnego, który dobro wspólne i interes ogólnospołeczny przedkłada nad egoistyczne korzyści, którego postawy są prospo. łeczne i kooperacyjne [...] Doniosłym celem zmasowanych żabie, gów było kształtowanie człowieka produktywnego, zdolnego do budowania skutecznie nowego ustroju. Ideałem była praca odgórnie kontrolowana, z której eliminowano inicjatywę, przed-siębiorczość, spontaniczność i uczucia moralne. W tym edukacyjnym programie ważne znaczenie miało również formowanie człowieka submisywnego, uległego i podporządkowanego totalitarnej władzy [...] W dziele tworzenia człowieka socjalizmu nie pomijano swoiście rozumianego rozwoju duchowego. Istotnym zadaniem było kształtowanie ludzi o światopoglądzie ateistycznym. Powinni oni żyć bez Boga i wartości chrześcijańskich. Powinni poszukiwać sensu życia w socjalistycznej utopii⁹².

Polityka jest sferą, w której cele inżynierii społecznej są szczególnie zrelatywizowane, stąd właśnie to pojęcie, jak również kategorie socjotechniki, a nawet socjalizacji politycznej, w świadomości przeciętnego człowieka rysują się zdecydowanie pejoratywnie. Jednak zarówno w sferze wartości ogólnospołecznych, jak i politycznych funkcjonowanie pewnych procesów reprodukowania porządku społecznego jest niezbędne. Stosując w analizie rzeczywistości kategorięporządku społecznego, mam na myśli stałość ról społecznych i oczekiwań związanych z ich wypełnianiem zarówno ze strony otoczenia, jak ijwykonawców ról. Przystosowanie do nadawanych ról umożliwia bezkonfliktowe ¹

powielanie się wzorców współżycia i celów, których osiągnięcie jest szczególnie cenne zarówno dla jednostki, jak i całego społeczeństwa. Tym samym oznacza to zintemalizowanie podstawowych wartości dla danego systemu i osiągnięcie przez jednostkę akceptacji otoczenia. Porządek polityczny wkomponowuje się w tym ujęciu w pojmowanie porządku społecznego, jest jego aspektem².

Stosowane w dalszych rozważaniach pojęcie reprodukowania w odniesieniu do porządku społecznego także wymaga pewnych wyjaśnień. Uważam, iż zawiera ono w sobie dwa cele, z których pierwszy proponuję nazwać optymalnym, natomiast drugi - zadowalającym.

Przyjmuję tezę, iż cel optymalny stanowi optymistyczną wizję reprodukcji rozszerzonej, w efekcie której społeczeństwo zbliża się do określonego ideału stosunków międzyludzkich. Dobro ogólne bywa często pojmowane jako stan szczęścia większości społeczeństwa, osiągnięty poprzez stworzenie państwa o doskonałym ustroju społecznym, jak widział to m.in. Platon. Trafcie jednak zauważa M.K. Mlicki, iż cechą charakterystyczną utopijnych wizji społeczeństwa jest ich statyczność. Jeśli jakiś stan określa się jako doskonały, to musi być on zarazem niezmienny³. Natomiast system społeczny, jak każdy składający się z żywych elementów, jest ze swej istoty zmienny. Należałoby zatem przyjąć doskonały stan społeczny jako ideał, a za cel optymalny uznać samo dążenie do ideału, który może oczywiście ewoluować. Takie stanowisko przyjmuję w dalszych rozważaniach.

Wizje doskonalenia społeczeństwa zakładają możliwość wprowadzania pewnych pożądanych zmian społecznych. W aspekcie politycznym oznacza to, w zależności od ujęcia, dalszą integrację społeczeństwa wokół podstawowych instytucji systemowych albo wypracowanie efektywnych mechanizmów regulujących nierozwiązywalne konflikty społeczne. Tak czy inaczej, osiągnięcie celu

77

1

J. Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa 1998, s, 85.

2

   Na temat porządku politycznego pisali m.in. V. Rosenthal, Political Order. Rewards, Punishments and Political Stability, Sythoff and Noordhoff 1978 i S.P. Huntington, Political Order in Changing Societies, Haven and London 1968.

3

   M.K. Mlicki, Socjołechnika. Zagadnienia etyczne i praksedogiczne, Wrocław 1986, s. 159.