40

LITERATURA ROMANTYCZNA I SENTYMENTALNA JAKO ELEMENT STRUKTURY W KOMEDII FREDROWSKIEJ

(NA PRZYKŁADZIE ŚLUBÓW PANIEŃSKICH, PANA JOW1ALSKIEGO I ZEMSTY)

1.

Przedromantyczne i romantyczne zjawiska literackie, jakie na zachodzie Europy pojawiły się z końcem XVIII i początkiem XIX stulecia, aby z kolei, z niewielkim opóźnieniem, ujawnić się w Polsce, miały w ówczesnym życiu literackim podwójnie awangardowy charakter. Opozycja klasycyzm — sentymentalizm, preromantyzm i romantyzm, miała najpierw’ charakter opozycji wewnątrzliterackiej Najogólniej rzecz biorąc, następowała w^rtedy kolejna (po przełomie średniowiecze — renesans czy barok — oświecenie) zmiana apollińskiego, harmonijnego, uporządkowanego i mimetycznego modelu literatury na rzecz modelu dionizyj-skiego, akcentującego dysharmonię, groteskowy kontrast stylów, gatunków. kompozycji oraz kreacjonizm. Ale przełom romantyczny i poprzedzające go zjawiska oznaczały nie tylko zmianę modelu literatury, lecz również modelu literackości. Przede wszystkim zasadniczej zmianie uległy rola tw’órcy i odbiorcy w społeczeństwie, a w konsekwencji miejsce dzieła literackiego w życiu kulturalnym narodu *.

Dziewiętnastowieczny widz i czytelnik, odbiorca komedii Aleksandra Fredry, które w latach dwudziestych tegoż stulecia pojawiać się poczęły na scenach polskich, traktował łącznie romantyczne i preromantyczne oraz sentymentalne utwory. W ówczesnej świadomości literackiej były to zjawiska jednorodne. Gatunkiem zwiastującym „nowe” w literaturze był sentymentalny i preromantyczny romans, docierający do masowego (jak na owe czasy) odbiorcy i identyfikowany następnie z romantyzmem. Nie bez wpływu na taki stan rzeczy było poparcie, jakiego udzielili romansowi romantycy, o czym przekonywająco pisał Kazimierz Wyka w rozprawie pt Romantyczna nobilitacja powieści. Romantyzm, identyfikowany niemal że od początku z romansowością, stał się z kolei syno- ¹

nimem szczególnego rodzaju literackości. Synonimem opozycji wobec życia. Jak pisał Zygmunt Łempicki. „Słowo romantyczny wiąże się z romansem. (...] Podstawowym, znaczeniem etymologicznym tego słowa jest »taki jak w romansie", co jednocześnie ma oznaczać: »a nie taki jak w zwykłym życiu codziennym® |...] Kto w sposób romantyczny tworzy, postępuje, żyje, ten wzoruje się w swym życiu i działalności na tym, co znajduje się w romansie, powieści, mówiąc najogólniej, w literaturze; miarą jest dla niego nie bezpośrednie przeżycie [...] lecz przeżycie literackie” ^{2 3}. W innym miejscu ten sam badacz dodawał. „Romantyzm i zjawiska mu towarzyszące oznaczają istotnie dominację przeżyć literackich, prymat literatury nad życiem” *.

Identyfikacja romantyzmu i romansowości, trwająca na gruncie polskim jeszcze w trzydziestych latach XIX w.⁴, nastąpiła w sytuacji, w której „wielka literatura romantyczna pozostawała niejako na zewnątrz ówczesnego życia literackiego, nie tylko z przyczyn obiektywnych (cenzura zaborców), ale też subiektywnych, po prostu dla podstawowej masy ówczesnych konsumentów dóbr kulturalnych program literacki romantyzmu był, chciałoby się powiedzieć: zbyt nowoczesny” ⁵. Taka sytuacja pogłębiała niewątpliwie sam proces identyfikacji. W rezultacie nie tylko stawiano znak równości między romansowością i romantyzmem, ale jednocześnie odbierano utwory romantyczne według doświadczeń zdobytych podczas lektury romansów.

Jak już wspomniano, zasadniczą cechą nowej literatury, cechą najpełniej określającą awangardowość nowej literackości, była ambicja przeciwstawienia się życiu w imię idei wyższości sztuki nad rzeczywi-

1

Por. na ten temat uwagi M. Żmigrodzkie), zawarte w rozprawie pt. Problemy romantycznego przełomu, (w:] Studia romantyczne, Wrocław 1873.

2

*    Z. Łempicki, Świat książek i świat rzeczywisty. Przyczynek do ujęcia istoty romantyzmu, {w:] Wybór pism, oprać. H. Markiewicz, Warszawa 1966, t. 2, s. 230.

3

*    Ibidem, s. 341.

4

O synonimicznym traktowaniu pojęć „romantyczności” i „romansowości”' przez wielu krytyków lat dwudziestych, a nawet trzydziestych XIX w. pisze A. Bartoszewicz (por. O płóumych terminach i pojęciach w polskiej krytyce literackiej w 1 poi. XIX wieku, Warszawa—Poznań 1973, s. 42—47).

Trudno odpowiedzieć na pytanie, czy pisarz, wzorem wielu ówczesnych odbiorców literatury, identyfikował romantyzm z romansem. W każdym razie tak postępują bohaterowie jego komedii i to nie tylko pośrednio, jak w Nowym Don Kiszocie, lecz bezpośrednio. Tak np. Łudrrnr na wieść, że Helena ma głowę zawróconą „romansami i poezjami", komentuje informację słowami: „Romansowa”, aby za chwilę dodać „Jaromir, Alp, Lara, rozumiem” (akt I, sc. 3). W ten sposób, jednym tchem zestawiony został na zasadzie identyczności romans z dramą F. Grill-parzera i powieścią poetycką Byrona. Z podobną identyfikacją spotkamy się również kilkakrotnie w komediach drugiego okresu twórczości. (Por. Pan Benet, sc. 13; Ożenić się nie mogę, akt III, w. 98—100; Teraz, w. 210—213, 221.)

Cytaty z komedii A. Fredry pochodzą ze zbiorowego wydania Pism wszystkich, w opracowaniu S. Pigonia, ze wstępem K, Wyki.

5

'A Bartoszewicz, op. cit., s. 70.