44

potrafiącego myśleć katego-	ENCYCLOPĆDIE,
riami dobra ogółu, znającego	o 0
wartość niepodległości i wol-	DICTIONNAIRE RAISONNE
ności w pełnym tego słowa	DES SCIENCES,
znaczeniu. Należały do nich:	DES ARTS ET DES MĆTIEBS,
• Collegium Nobilium	TAtL UHM SOCliri DE CESS DE LETTEEt.
Stanisława Konarskiego	1* k m. o/i>f Jto r, * U...£KDtALIMElAT.
• Komisja Edukacji
Narodowej	r—u j. u, w«t h~„. TOME PREMIER-
• Towarzystwo do Ksiąg
Elementarnych
• Towarzystwo Przyjaciół
Nauk
• Szkoła Rycerska
• Biblioteka Publiczna braci	A PA1IS,
Załuskich	Q*» \dAYIDUA'.~ ILI » Ul TOM. U,. i. MiL It-y.
• czasopisma: „Monitor",	M. DCC LL
"Zabawy Przyjemne	jftc AmouTioit ir rt trute t ov tor.
i Pożyteczne"	Okładka 1 tomu Encyklopedii Diderota
• Teatr Narodowy

Oświecenie zrywało z wszelką tradycją i z wszelką powagą, a raczej nie z wszelką, bo uznawało jedną: powagę rozumu. To była jedna wyrocznia, nieomylna, niezawodna, pewna bezwzględnie. Rozum był pierwszą i ostatnią instytucją: to co rozum wskazywał, do czego wiódł, opierając się na wrażeniach zmysłowych, na doświadczeniach, to jedynie było prawdą i to prawdą ostateczną. To do czego rozumem nie można było dotrzeć, należało odrzucić, choćby przemawiała za tym tradycja i Bóg wie, jakie powagi.

Konstanty Wojciechowski, Zdobycze wieku oświecenia [w:( Zdzisław Libera, Oświecenie, 1974

Oświeceniowy obóz reform

W okresie oświecenia istniało realne zagrożenie niepodległości Rzeczpospolitej. Cały wysiłek obozu reform, skupionego wokół króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, był skierowany na odnowę umysłową i moralną społeczeństwa, stąd wszystkie powstałe w tym okresie instytucje i utwory literackie miały za zadanie uczenie i wychowywanie.

Bernarda Bellono, zwany Canaletto, Elekcja Stanisława Augusla Poniatowskiego (XVIII w.)

Literatura

W literaturze oświecenia wyróżniamy trzy nurty literackie: klasycyzm, sentymentalizm i rokoko. Najbardziej reprezentatywny dla epoki jest klasycyzm (zwany w Polsce klasycyzmem stanisławowskim lub warszawskim); wybitnym przedstawicielem tego nurtu był Ignacy Krasicki. U genezy tego prądu leżała fascynacja starożytnością i pragnienie przeniesienia na grunt literatury doskonałych, antycznych wzorów.

Na kształt klasycyzmu europejskiego dużv wpływ wywarła literatura francuska XVII wieku, zwłaszcza twórczość Jeana Baptiste'a Racine'a. Moliera i Jeana de La Fontaine'a. Teoretykiem francuskiego klasycyzmu był Nicolas Boilecu on to w dziele Sztuka poetycka zawarł najważniejsze zasady estetyczne klasycyzmu, które stały się punktem odniesienia dla twórców poezji wieku XVIII.

Jeden z rekwizytów przynależnych XVIII-wieczne-mu sentymentalizmowi

Sentymentalizm pozostawał w opozycji do klasycyzmu.

Twórcy tego kierunku przywiązywali wagę do uczuć, wrażliwości, czułości; bliska stała się im filozofia Jeana Jacąuesa Rousseau, twierdzącego, że cywilizacja zabija w człowieku wrodzoną dobroć. W przekonaniu Rousseau wszelkie nauki i sztuki pozbawione są wartości i stoją na przeszkodzie moralności.

Kultura, jako wytwór ludzkiego intelektu i ludzkich rąk, pozostaje w wyraźnej opozycji do Natury, a tylko to, co pierwotne i naturalne, jest czyste moralnie. Twierdził on, że cywilizacja jest niedorzecznością, gdyż nie czyni ludzi ani lepszymi, ani szczęśliwszymi. Przyroda przyczynia się do wewnętrznej harmonii i pozytywnie wpływa na ludzką wrażliwość. Część filozoficznych poglądów Rousseau znalazła swoje odbicie w jego powieści Julia, czyli Nowa Heloiza. Do popularności nazwy kierunku przyczynił się Laurence Sterne, który swą powieść opatrzył tytułem Podróż sentymentalna przez Francję i Wiochy.

Sentymentalizm w Polsce reprezentują; Franciszek Karpiński (sielanka Laura i Filon, Do Justyny. Tęskność na Wiosnę), Franciszek Dionizy Kniaźnin (Krosienka, Praktyka).

Rokoko było nurtem kulturowo-literackim rozwijającym się w elitarnych środowiskach magnackich i dworskich. Charakteryzowało się upodobaniem do form niezwykłych, oryginalnych, nastawionych na wywołanie wrażenia i przyjemnych doznań estetycznych. Styl rokokowy widoczny był w plastyce, muzyce, tańcu oraz literaturze. W Polsce przedstawicielem tego nurtu był między innymi Franciszek Dionizy Kniaźnin jako autor erotyków. Tendencje dydaktyczne oraz zaangażowanie w sprawy społeczno-polityczne przejawiały się w literaturze również poprzez występowanie w niej gatunków publicystycznych.

Klasycyzm stworzył typ bohatera, którego przeżycia, myśli i namiętności miały wyrażać problematykę moralną w kategoriach uniwersalnych. Poprzez wyraziście zarysowane konflikty poeci klasycyzmu pragnęli ukazać „wieczne" problemy odnoszące się zarówno do starożytności jak do czasów nowszych. Sztuka miała odpowiadać wymaganiom ludzi wykształconych, dobrze wychowanych, odznaczających się rozwiniętym na literaturze antycznej smakiem artystycznym.

Zdzisław Libera,

Oświecenie, 1974

•

Sentymentalizm przełożył twierdzenia filozofów na tendencję dydaktyczną, zmierzającą do wylansowania modelu człowieka czułego, spontanicznego, kierującego się głosem serca, żyjącego w bliskim kontakcie z naturą. Roman Krzywy, Prądy filozoficzne i kulturowe, [w:] Historio literatury polskiej, pod red. Anny Skoczek, t. 4: Oświecenie, 2003

•

Rokoko wyrastało ze swobodnej atmosfery obyczajowej dworu Ludwika XV, odejścia od sztywnej etykiety na rzecz kameralności, Spodobania do luksusu i wysublimowanego erotyzmu. Niejako naturalnym zapleczem tych przeobrażeń stała się etyka zalecająca użycie, przyjemność zmysłową.

Roman Krzywy, Prądy filozoficzne i kulturowe, [w;] Historia literatury polskiej, pod red. Anny Skoczek, t. 4: Oświecenie, 2003

WTCTOPTR TTTFPŁTTTPY

^{Jm ?io,r} Nortlin, Zebranie sejmikowe (XVIII w.)