45

środowiska lokalnego można wiązać z klasyfikacją zbiorowości społecznych, \ jakiej dokonał Ferdynand Tónnies (1855-1936). W swoim głównym dziele:! Gemeinschaft und Geselschaft (1887) - charakteryzuje wspólnotę (Gemein- \ schaft) i stowarzyszenie (Geselschaft). Wspólnota jest takim typem zbioro-1 wości społecznej, który powstaje w sposób „naturalny”, spontaniczny i w którym dominują więzi osobowe, stosunki pokrewieństwa, związki rodowe, więź sąsiedzka. Stowarzyszenie jest odmienną zbiorowością, grupą celową, powołaną świadomie dla zrealizowania określonych zadań. Pierwsze ma więc charakter zbiorowości pierwotnej, drugie jest zbiorowością wtórną.

Z licznych klasyfikacji grup społecznych pedagogika z natury swych zainteresowań i charakteru działania wybiera te, które noszą znamiona środowisk wychowawczych. Zostawia na boku takie, których cechą konstytutywną są właściwości statystyczne. Dlatego typologia F. Tónniesa stała się źródłem późniejszych klasyfikacji i inspiracją, płodnych we wnioski wychowawcze badań, ponieważ elementem konstytutywnym obu typów zbiorowości są specyficzne więzi i siły oddziałujące na jednostkę.

Środowisko lokalne oprócz zbiorowości społecznej zamieszkującej niewielki, względnie zamknięty obszar, oznacza również cały system instytucji służących organizacji życia zbiorowego takich jak kościół, szkoła, instytucje usługowe, urządzenia socjalne lub rekreacyjne oraz mechanizmy regulujące zachowania jednostkowe i stosunki międzyludzkie, a więc obyczajowość, normy moralne, autorytety i wzory zachowań.

Można więc powiedzieć, że środowisko lokalne ma sens terytorialny, demograficzny, instytucjonalny, kulturowy i regulacyjny. Dlatego z uzasadnieniem mógł francuski socjolog J. Izoulet stwierdzić, że: „L’ame est filie de la cite!” - dusza (osobowość) jest córką społeczności¹.

W pojęciu środowiska lokalnego mieszczą się wg F. Tónniesa dwa typy zbiorowości: celowe (stowarzyszenie) i spontaniczne (wspólnota). Spróbujmy ukazać różnice między nimi:

Stowarzyszenie    Wspólnota

1.    Przynależność jest zdeterminowana urodzeniem.

2.    Organizacja jest wynikiem aprobaty społecznej i jest nieformalna.

3.    Cele są nieartykułowane i nie mają postaci pisanej.

1.    Przynależność jest dobrowolna.

2.    Jest grupą zorganizowaną wedle reguł formalnych,

3.    Posiada określone cele.

¹ J. l/.oulcl. di dli moderne, 1894. s. 150.

V

Definicje i właściwości

Stowarzyszenie

Wspólnota

■ -4.	Posiada strukturę, organizację	4.	Struktura, organizacja i członko
	wewnętrzną i członków.		wie są określani zasadami tradycji i poczuciem przynależności.
5.	Kieruje się ustalonymi wzorami zachowań.	5.	Rządzą w niej uznane za właściwe wzory zachowań, obowiązuje grupowy konformizm.
" 6.	Posługuje się ustalonymi sankcjami wobec członków.	6.	Istnieje system kontroli społecznej

Definicja środowiska lokalnego przysparza sporo kłopotów, z racji poli-morficznego charakteru definiowanej zbiorowości. Nie do przyjęcia dla pedagogiki praktycznej jest popularne, socjologiczne ujęcie: „mała grupa - ludzi, żyjąca na ograniczonym terytorium”. Wprawdzie zawarte są w niej dwie główne materialne cechy środowiska lokalnego: małe rozmiary demo-; graficzne i przestrzenne, ale dominują właściwości statystyczne. Definicja pedagogiczna zawsze zmierzać będzie do wyakcentowania funkcjonalnego charakteru definiendum. Spotykane definicje społeczności lokalnej odbiegają od postaci definicji klasycznej, a raczej noszą znamiona połączonych wła

ściwości definicji nominalnej i definicji aksjomatycznej. Oto jedna z możliwych definicji: „Środowisko lokalne to gromada ludzi zamieszkujących ograniczone i względnie izolowane terytorium, posiadających i ceniących wspólną tradycję wartości i symbole, instytucje usługowe i kulturowe, świadomych jedności, odrębności i gotowość do wspólnotowego działania, żyjących w poczuciu przynależności i wewnętrznego bezpieczeństwa.

Definicja ta to pewien zgeneralizowany obraz specyficznej zbiorowości ludzkiej, która przez zespół cech, właściwości i wewnętrznych mechanizmów regulacyjnych, tworzy szczególny typ środowiska wychowawczego. Do

m

^ V

Ba

Cechy ko stylutywn środowhl lokalnej

£•'. owych właściwości, kreujących siły wychowawcze środowiska i tworzących system socjalizacji członków społeczności lokalnej, należą:

-    tożsamość etniczna, religijna i kulturowa,

-    zasada odrębności, izolacji, kontroli grupy nad jednostką i powszechnej identyfikacji członków,

-    jednolitość (względna) ekonomiczna i zawodowa.

Z powyższych cech zbiorowości lokalnej wynikały treści procesu socjalizacji i jego mechanizmy. Np. środowisko rzemieślnicze przysposobiało zawodowo młodzież przez kształcenie przy warsztatowe, a tożsamość religijna społeczności strzegła zarówno przed obcymi elementami religii jak i czuwała nad wiernością przekazu obyczajowego i moralnego. Zasada odrębności tworzyła poczucie wspólnoty oraz ważne psychicznie poczucie przynależności do określonego świata wartości i emocji. Zasada kontroli była mechanizmem regulowania zachowań i represji wobec jednostek łamiących lokalne

\yj