42

wśród inteligencji polskiej występuje wymowa synchroniczna i asynchroniczna tych spółgłosek (por. s. 463). W północno--wschodniej i południowo-wschodniej Polsce występują tylko spółgłoski p_y b_y m, f_y v, a zamiast odpowiednich spółgłosek palatalnych wymawiane są połączenia odpowiednich spółgłosek niepalatalnych z i (piasek, pieśń). Stanowisko badacza zależy najczęściej od jego własnej wymowy. Badacze pochodzący z północno-wschodniej Polski czy z południowo-wschodniej mogą kwestionować istnienie fonemów wargowych palatalnych.

. Na podstawie porównania języków świata ustalono tzw. prymarny system fonologiczny, składający się z fonemów występujących prawie we wszystkich językach (Milewski 1965), są to: /, a_y Uy p_y /, k_y 5, w, //, r (lub /). Samogłoski stanowią w tym systemie około 30 % elementów, a spółgłoski — 70%. System prymarny stano w i podstawę porównawczą i jeżeli w danym języku jest więcej niż 70% fonemów spółgłoskowych, system taki określa się jako spółgłoskowy; natomiast jeżeli jest więcej niż 30% fonemów' samogłoskowych, będzie to system samogłoskowy. System fonologiczny języka polskiego jest systemem spółgłoskowym, ponieważ jest w nim około 84,6% fonemów' spółgłoskowych, a około 15,4% fonemów samogłoskowych.

Fonologia jest nauką stosunkowo nową, gdyż została zapoczątkowana w Pradze około 1930 r. W ostatnich latach fonetyka jest u nas zaniedbywana na korzyść fonologii. Należy jednak pamiętać, że tak jak fonetyka bez abstrakcyjnych uogólnień, bez syntezy, jaką daje fonologia, nie jest w pełni działem językoznawstwa, podobnie fonologia nie może się rozwijać bez korzystania z wyników fonetyki, a zwłaszcza fonetyki eksperymentalnej. Obie dziedziny są więc ważne i współzależne. Rozwój i osiągnięcia fonetyki eksperymentalnej przyczyniły się do powstania fonologii, ponieważ poznano wiele właściwości artykulacyjnych głosek i pojawiła się konieczność poklasyfikowania ich na istotne i na nieistotne w procesie porozumiewania się (por. Stieber, 1966).

Treść pojęciowa języka tworzy pewną całość, pewien system znaczeń składający się z pól pojęciowych, uporządkowanych hierarchicznie zależnie od stopnia ogólności lub na zasadzie związków (rzeczowych, przyczynowych itp.). Pola pojęciowe tworzą siatkę pojęciową języka. Systemowi pojęć odpowiada w języku system słownikowy, składający się z pól wyrazowych.

Przykładem pól wyrazowych mogą być rzeczowniki oznaczające pokrewieństwa rodzinne (ojciec, matka, córka, syn, brat...), przymiotniki oznaczające kolory, czasowniki oznaczające czynności związane z przygotowywaniem posiłków (gotować, smażyć, piec, dusić), przysłówki oznaczające czas (dziś, wczoraj, jutro, pojutrze), przyimki oznaczające stosunki przestrzenne (na, przy, z, do). Są to pola jednolite pod względem części mowy (parataktyczne). Rozróżnia się oprócz nich pola niejednolite (syntaktyczne); np. każdemu przedmiotowi przynależy określona grupa przymiotników' i odwrotnie — każdemu przymiotnikowi przynależy określona grupa przedmiotów, np. koń — gniady, kary, siwy, itd. Także czasownik łączy się z odpowiednią grupą przedmiotów.

W użyciu praktycznym elementy języka łączą się w związki syntagmatyczne, które mają charakter liniowy, tzn. elementy te występują jeden po drugim.

W pamięci mówiących wyrazy kojarzą się w związki asocjacyjne. Mogą to być skojarzenia między wyrazami:

1)    pokrewnymi genetycznie: uczeń, uczyć, ...

2)    o podobnej budowie słowotwórczej: uczenie, chodzenie, ...

3)    o podobnym znaczeniu (synonimy): nauczanie, edu-kacja, ...

4)    o podobnym brzmieniu: uczy, uszy, ...

³ Przedstawiono tu tylko te zagadnienia ze słownictwa, które mają znaczenie dla logopedii. Fragmentaryczne omówienie systemu słownikowego było spowodowane także i tym, że nie został on jeszcze w pełni opracowany. Twierdzenia podane w tym rozdziale mają wartość hipotetyczną.

43