4 (2050)

kulturowe preferencje są tak samo wartościowe, godne uwagi i odpowiednie jak preferencje tradycyjnych elit. Co więcej, edukacja jako część procesu demokratyzacji oznacza zdolność do pełniejszego uczestnictwa w działalności kulturalnej — możliwość czytania, pisania, odróżniania, domagania się, poznawania, rozumienia staje się, przynajmniej formalnie, dostępna dla coraz większej rzeszy ludzi. Tak samo jak masa lub całość populacji zaczęły być w wyniku rozszerzenia politycznych praw obywatelskich postrzegane jako główny wyznacznik systemu politycznego i podejmowanych w jego obrębie decyzji, tak i uznano, że dalsze rozprzestrzenianie się tego trendu na sferę kultury połączone z efektami powszechnego wykształcenia na poziomie podstawowym spowodowało oddolne określanie kształtu kultury społeczeństwa masowego.

Fakt ten nie był jednakże oceniany pozytywnie. Kulturę traktowano raczej jako podatną na deprecjację i trywializację z powodu masowego bezguścia i braku hierarchii. Jeżeli wszelkie gusty mają zostać zaspokojone, to wszystko ulega redukcji do najmniejszego wspólnego mianownika przeciętności czy masy. Ludzie muszą mieć swą własną kulturę odzwierciedlającą ich status i gust jako masy. Ostatecznie, demokracja i nauczanie powodują upadek kulturalnych odróżnień sztuki od kultury ludowej z jednej strony, i od kultury masowej z drugiej, tak samo jak industrializacja i urbanizacja powodują upadek tradycyjnej społeczności i moralności. Powyższe obawy nie znikają w XX stuleciu i rzec można, że są obecne, oczywiście w odmiennej postaci, do dzisiaj.

Nie powinniśmy jednak myśleć, że teoria społeczeństwa masowego podtrzymuje populistyczną czy demokratyczną teorię władzy, albo jeśli nawet tak jest, iż twierdzi, że jest to rzecz dobra. W istocie dowodzi ona, że konsekwencją opisywanych przezeń procesów jest nadanie władzy centralnym instytucjom społecznym — komercyjnemu przemysłowi, państwu i mass mediom. Teoria kultury masowej jest próbą wskazania na możliwość użycia przez elitę mediów w celu przypodobania się, perswadowania, manipulowania i eksploatowania ludzi w sposób bardziej systematyczny i wszechstronny, niż to było możliwe przedtem. Ci, którzy kontrolują instytucje władzy, pośredniczą w kształtowaniu gustów większości po to, aby mieć nad nią kontrolę. Jeśli upadają tradycyjne struktury społeczne i moralne oraz szacunek dla hierarchii klasowych i stanowych, jeśli nie ma instytucji pośredniczących między zatomizowaną jednostką a scentralizowanymi siłami społeczeństwa masowego, to jednostka jest podatna na perswazyjną, manipulującą i zniewalającą potęgę połączonych lub autonomicznych sił kapitalizmu — państwa i mass mediów. I odwrotnie: jeśli określony wariant teorii wyraża żal z powodu nadejścia politycznej i kulturalnej demokracji oraz krytykuje kulturę masową w terminach elitary-stycznych kryteriów smaku i wyróżniania się, to podkreśla się wówczas to, że masa posiada władzę, a nie to, że władzy nie posiada, choć fakt ten nie jest mile widziany i sławiony.

Zanim przyjrzymy się bezpośrednio teorii kultury masowej, musimy poczynić kilka definicyjnych ustaleń; dotyczą one różnic pomiędzy kulturą elitarną lub sztuką, kulturą popularną lub ludową i kulturą masową. Potrzeba ta wynika ze sposobu, w jaki teorie społeczeństwa masowego i kultury masowej opierają się zwykle na wyraźnym odróżnieniu przeszłości i teraźniejszości. Podział ten odnosi się normalnie do procesu zmiany społecznej postrzeganego jako przejście od lepszej czy bardziej pożądanej przeszłości do degenerującej się i mało zachęcającej teraźniejszości i przyszłości. Społeczeństwo przedindustrialne postrzegano jako organiczną całość społeczną, w ramach której ludzie trwają przy wspólnym zbiorze przyjętych wartości skutecznie regulujących ich integrację ze społecznością i ustalających hierarchie i różnice. Jest tutaj miejsce dla sztuki, kultury elitarnej, ale także dla autentycznej sztuki ludowej, która wyrasta z wiejskich korzeni, jest oryginalna i autonomiczna oraz bezpośrednio odzwierciedla życie i doświadczenia ludzi. Taka autentyczna popularna sztuka ludowa nigdy nie aspirowała do miana sztuki, ale jej odrębność była akceptowana i szanowana. Industrializacja i urbanizacja zmieniły tę sytuację. Wspólnota i moralność załamały się, jednostki stały się izolowane, wyalienowane i anomiczne, a jedyna między nimi więź ma charakter kontraktowo-finansowy. Zostały one włączone w całkowicie anonimową masę, manipulowaną przez jedyne dostępne źródło zastępczej wspólnoty i moralności — mass media. W świecie tym kultura masowa rozprzestrzenia się jako śmiertelne opary duszące kulturę ludową i zagrażające integralności sztuki.

Aby wskazać na wagę powyższego procesu dla rozważań zawartych w niniejszym rozdziale, warto zacytować jednego z czołowych teoretyków kultury masowej:

Sztuka ludowa wyrosła od dołu. Była spontaniczną, autochtoniczną ekspresją ludu, przezeń ukształtowaną, pozostającą całkowicie poza oddziaływaniem kultury wyższej, odpowiadającą jego własnym potrzebom. Kultura masowa została narzucona z góry. Jest tworem techników wynajętych przez biznesmenów; jej odbiorcy są biernymi konsumentami, ich partycypacja _ ogranicza się do wyboru „kupić, nie kupić”. [...] Sztuka ludowa była własną instytucją samego ludu, jego prywatnym małym ogrodem odgraniczonym od wielkiego formalnego parku wysokiej kultury jego panów. Jednakże kultura masowa zburzyła ten mur, wciągając masy w zdegenerowaną formę kultury wysokiej, stając się w ten sposób instrumentem politycznej dominacji (Mac-Donald, 1957, s. 60)⁷.

Powyższe stwierdzenie dostarcza zwięzłego objaśnienia, jak w takiej perspektywie widzi się różnice między kulturą elitarną, ludową i masową. Musimy obecnie rozważyć bliżej konsekwencje tych różnic oraz znaczenie idei kultury masowej.

21