4 (2062)

Ekonomia polityczna formacji przedkapitalistycznych

Mówiąc o podziale ekonomii politycznej na części, odpowiadające poszczególnym formacjom śpołecznym, należy jednak stwierdzić, że — jak dotychczas — w pełni rozwiniętą gałęzią ekonomii politycznej jest tylko ekonomia polityczna kapitalizmu. Klasyczna ekonomia polityczna ograniczała się tylko do badania kapitalistycznego sposobu produkcji; do przedkapitalistycznych formacji społecznych odnosiła się według określenia Marksa „mniej więcej tak samo jak Ojcowie Kościoła traktują religie przedchrześcijańskie” ^{1 2 3}. Marks zaś wyraźnie stwierdza, że przedmiotem jego badań jest kapitalistyczny sposób produkcji, a celem tych badań jest wykrycie „ekonomicznego prawa ruchu nowoczesnego społeczeństwa” ⁴. Współczesna Marksowi tzw. ekonomia wulgarna również ograniczyła się w praktyce do badania zagadnień ekonomicznych kapitalistycznej formacji społecznej. Engels w 1878 r. słusznie mógł twierdzić: „Jednakże ekonomia polityczna jako nauka o warunkach i formach, w których różne społeczeństwa ludzkie produkowały i wymieniały, i w których odpowiednio do tego odbywał się każdorazowo podział produktów, ekonomia polityczna w takim zakresie ma być dopiero stworzona. Ta wiedza ekonomiczna, którą mamy dotąd, ogranicza się niemal wyłącznie do genezy i rozwoju kapitalistycznego sposobu produkcji” ⁵.

Późniejszy rozwój ekonomii politycznej w zasadzie też nie wyszedł poza badanie procesów gospodarczych społeczeństwa kapitalistycznego ⁶. Jeszcze w 1900 r. Krzywicki pisał: „Pierwsi ekonomiści oświetlali zjawiska ekonomiczne z punktu widzenia naszej epoki” i dodał: „Poza naszą formacją istniały inne... które posiadają, a przynajmniej powinny posiadać także swoją ekonomię, wreszcie, ekonomia przyszłości powinna objąć

91

1

wymianie w ogóle”. (Anty-Diihring, s. 163 - 164). Przypominamy, że Engels używa

2

wyrazu „wymiana” w sensie „podział”, na co zwrócono uwagę na s. 19. Wydaje się jednak, że Engels nie doceniał w pełni znaczenia tej ogólnej części ekonomii politycznej. Marks znacznie pełniej pojmował wzajemne powiązanie zagadnień ekonomicznych poszczególnych formacji społecznych. (Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, Warszawa 1955, s. 244 - 246).

3

   K. Marks, Kapitał, Warszawa 1950, t. I, s. 87.

4

   Tamże, s. 4 i 6.

5

   F. Engels, Anty-Duhring, wyd. cyt., s. 167.

6

   Zwraca na to uwagę antropolog Melville J. Herskovits w pracy Economic Anthropology. A study in Comparative Economic Systems, Nowy Jork 1952, s. 42 - 53. Należy dodać, że pozornie tylko wyjątkiem jest tu kierunek, o którym jeszcze niżej będzie mowa, traktujący ekonomię polityczną jako naukę uniwersalną, której prawa mają charakter powszechny, obowiązujący niezależnie od warunków historycznych. W praktyce bowiem kierunek ten stosuje te rzekomo powszechne prawa do rzeczywistości gospodarki kapitalistycznej. Tak zwana historyczna szkoła w ekonomii politycznej wprawdzie dużo uwagi poświęcała przedkapitalistycznym stosunkom ekonomicznym, uprawiała jednak w tej dziedzinie raczej historię gospodarczą niż ekonomię polityczną.