50

2. CZYNNOŚCI MÓZGU W PROCESIE NADAWANIA MOWY I ODBIORU MOWY

A. UKŁAD KOROWY

Jak wiadomo, mowa uzależniona jest od zdolności myślenia, aczkolwiek odwrotna współzależność jest mniej ścisła, gdyż osoby nie mówiące potrafią także myśleć, ale ich myślenie przebiega w sposób mniej precyzyjny. Mowa nie może istnieć bez myślenia i myślenie jest podstawą, na której się ona kształtuje. Dlatego też, omawiając neurofizjologiczne mechanizmy mowy, należy zacząć od chociażby bardzo ogólnych danych na temat funkcji mózgu w procesie myślenia. Jest to zagadnienie, o którym mało jeszcze wiemy. W procesie myślenia dużą rolę odgrywają informacje zmysłowe, odbierane przez odpowiednio wyspecjalizowane analizatory.

Analizatorem określa się mechanizm odbiorczy, składający się z receptora, czyli części obwodowej, z dróg doprowadzających, czyli części przewodzącej i z ośrodka w korze mózgowej, który jest częścią centralną i bywa również nazywany okolicą lub korowym polem analizatora, korową reprezentacją analizatora. Receptor jest narządem zmysłowym, który odbiera bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne. W korowym obszarze danego analizatora można wyodrębnić pola pierwotne i pola wtórne. W polach pierwotnych (projekcyjnych¹) kończą się szlaki projekcyjne, czyli doprowadzające bodźce danego charakteru, np. wzrokowe. Pole pierwotne jest niejako otoczone polami wtórnymi, które — w myśl najnowszych koncepcji — uważane są za pola gnos-tyczne.

Podniety (np. wzrokowe, słuchowe) docierają z receptorów do pól pierwotnych drogą najkrótszą, bezpośrednią. Wrażenie jest reakcją jednego analizatora na jedną cechę przedmiotu. Pola gnostyczne połączone są z receptorami drogami pośrednimi poprzez niżej położone ośrodki pod-korowe, mają one także połączenie z polami pierwotnymi. Rola pól gnostycznych polega na przetwarzaniu informacji odbieranych przez pola projekcyjne, na dokonywaniu analizy i syntezy, na scalaniu wrażeń wzrokowych, słuchowych, czy też dotykowych, w obraz całościowy danego przedmiotu. Ten proces poznawczy, którego wynikiem jest odzwierciedlenie przedmiotu, sytuacji i zjawisk — oddziałujących w danym momencie na narządy zmysłowe, wraz z ich wszystkimi cechami — nazywa się spostrzeżeniem (percepcją, gnozją). Spostrzeżenie jest transformacją energii zewnętrznej w fakty świadomości, tzn. jest uświadomioną reakcją na bodźce zewnętrzne. Reakcja ta jest natychmiastowa, synchroniczna. Jeżeli jest ona opóźniona w czasie, mamy do czynienia z jej wspomnieniem, czyli z wyobrażeniem. Wyobrażenie jest obrazem psychicznym (umysłowym) czegoś, co w danej chwili nie działa na nasze zmysły, ale — mimo braku bodźców zewnętrznych — jest to przeżycie psychiczne dostarczane przez zmysły (słuchu, wzroku, dotyku).

Składnikami procesu myślenia są wyobrażenia i pojęcia. Wyobrażenia odtwórcze są często fragmentaryczne, niejasne, nikłe. Abstrahowanie (czyli wyróżnienie jednej cechy desygnatu) a następnie uogólnianie cech wspólnych pewnym przedmiotom czy zjawiskom pozwalają grupować te cechy w klasy, a zatem prowadzą do powstawania pojęć. Pojęcie jest formą całościowego ujęcia w świadomości człowieka istotnych cech przedmiotu czy zjawiska, można powiedzieć, że jest to myślowy odpowiednik nazwy. Pojęcie ma charakter uogólniony, abstrakcyjny, nieobrazowy. Pojęcia nic można sobie wyobrazić, ponieważ niemożliwe jest wyobrażenie sobie np. jabłek, które były by jednocześnie czerwone i -zielone, duże i małe, kwaśne i słodkie. Pojęcia nie mają charakteru obrazowości, ale reprezentują najistotniejsze cechy, wspólne całej kategorii przedmiotów'. Znajomość danego pojęcia umożliwia zidentyfikowanie jego desygnatu, odróżnianie go od innych desygnatów. Pojęcia umożliwiają myślenie o pewnych cechach w oderwaniu od innych cech i w oderwaniu od

51

1

Projekcja jest odbiciem w naszej świadomości fragmentu świata zewnętrznego, jest reakcją na bodziec zewnętrzny.