51

W badaniach tych można wyodrębnić dwa nurty - jeden wyraźnie socjo-logizujący - badanie konkretnych środowisk czy zbiorowości terytorialnych pod kątem ich funkcji wychowawczych, a drugi o zdecydowanie bardziej pedagogicznym obliczu - rozliczne próby mierzenia wpływu wychowawczego rodziny, analizowanie i charakterystyki jej funkcji jako środowiska wychowawczego.

Poszuki

wania

badawcze

Do najbardziej znaczących dokonań badawczych, zawierających się w pierwszej z wymienionych kategorii, należy zaliczyć cytowane już prace J. Chałasińskiego, wielką monografię W.I. Thomasa i F. Znanieckiego Chłop polski w Europie i Ameryce, prace badawcze D. Markowskiej, międzywojenne opracowanie M. Librachowej i S. Studenckiego Dziecko wsi polskiej¹, prace monograficzne klasyków socjologii - F. Bujaka, K. Zawistowicz-Adamskiej, A. Kutrzeby-Pojnarowej.

Ten drugi nurt określany jako pedagogiczny wniósł do badań monograficznych wiele cennych wskazówek metodologicznych.

Szczególne miejsce przysługuje tutaj pracom francuskiego badacza F. Le Playa, który opracował oryginalny schemat monografii rodziny obejmujący takie zagadnienia jak: środowisko geograficzne i społeczne rodziny, dochody rodziny, sposób życia, warunki mieszkaniowe, historię i budżet rodziny², a na naszym rodzimym gruncie przedwojenne dokonania ośrodka krakowskiego pod kierunkiem Z. Mysłakowskiego³ oraz łódzkiego, kierowanego przez H. Radlińską. Po wojnie nurt pedagogiczny tych badań uległ znacznemu rozbudowaniu, natomiast rodzina wiejska stała się między innymi przedmiotem licznych prac monograficznych, takich autorów jak W. Winc-ławski⁴, S. Kawula⁵, J. Formicki⁶ i inni.

Wysiłki badaczy podążają w kierunku odpowiedzi na pytanie: co składa się na warunki wychowawcze rodziny? S. Kawula odpowiada na nie następująco - „warunki wychowawcze każdej rodziny — to ogół warunków środowiska domowego dzieci, rodziców i innych członków rodziny, które wiążą się bezpośrednio lub pośrednio ze strukturą rodziny, a zwłaszcza jej

v. „Współcześni socjologowie są raczej zdania, że wieś i miasto nie znajdują się na dwóch przeciwstawnych biegunach, lecz można je umieścić na skali na której występują różne stopnie urbanizacji”^{7 8}.

funkcjonowaniem”¹⁶. Stąd też nie ulega wątpliwości, że rodzina na wsi znacznie różni się od rodziny miejskiej, a różnice te mają charakter .strukturalny i funkcjonalny. Wątpliwości wzbudza natomiast teza, że wieś różni się od miasta jedynie stopniem urbanizacji.

S. Kawula dokonał zestawienia czynników ekonomicznych i socjologicznych charakteryzujących trzy typy środowisk: miasto, wieś tradycyjną i wieś modernizującą się⁹. Poniżej zaprezentowane zestawienie zawiera kilka ele-

Pmentów uwzględnionych w podobny sposób w opracowaniu tegoż autora (oznaczone gwiazdką). Pozostałe jednak w znacznym stopniu przeczą tezie jakoby przemiany na wsi w prosty sposób podążały w kierunku upodobniania się wsi do miasta, a różnice miały głównie charakter ilościowy i zacierały - się wraz ze wzrostem stopnia urbanizacji¹⁰.

Do niedawna wyczerpujące było stwierdzenie, że na wsi mieszkają chłopi. Pewien wyjątek w tej wiejskiej społeczności stanowili co najwyżej ksiądz i nauczyciel. Obecnie zbyt wąskie jest stwierdzenie, iż wieś jest środowiskiem życia i pracy ludzi związanych w jakikolwiek sposób z rolnictwem. Rozrosła się skala zawodów rolniczych - umieszcza się na niej rolnika

indywidualnego, robotnika rolnego, agronoma, zootechnika itp. Przynależ-

ność społeczna wykonawców tych zawodów jest różna - chłop, robotnik, inteligent. Ostatnimi czasy przybywa na wsi wykonawców zawodów pozarolniczych - rzemieślnicy, urzędnicy i robotnicy pracujący wyłącznie poza rolnictwem i dojeżdżający do pracy w mieście, ludzie związani zawodowo z sektorem usług, handlu i służby zdrowia.

Zasadnicze pytanie natury ogólnopoznawczej, które jawi się w związku z utratą przez wieś swej zawodowej jednorodności, to pytanie o styl życia, model wychowania dzieci, wzory zachowań i obyczajowość wiejską. Czy wieś charakteryzuje nadal odmienność środowiska w porównaniu z miastem? A jeśli tak, to w jakich sferach życia wyraża się ona najbardziej, jakie czynniki ją konstytuują, a jakie wpływają na unifikację sposobu życia i modelu stosunków społecznych na wsi i w mieście?

łecznej Uniwersytetu Warszawskiego przez dr D. Lalak

169

1

M. Librachowa, S. Studencki, Dziecko wsi polskiej - próba charakterystyki, Warszawa 1934.

2

'¹ Cyt. za J. Fonnicki, Rodzina wiejska jako środowiska wychowawcze, Ossolineum, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdaiisk 1977, s. 12.

3

   Rodzina wiejska jako środowisko wychowawcze, red. Z. Myslakowski, Warszawa - Lwów 1931, oraz Wychowanie w środowisku małomiasteczkowym, red. Z. Myslakowski, Warszawa - Lwów 1934. Wraz z zespołem współpracowników (T. Siwonia, M. Michny, J. Płatka, S. Kursy, T. Pisarskiego i D. Gnelcrówny) dokonano opracowania monografii kilku typów rodzin: chłopskiej, rzemieślniczej, robotniczej i żydowskiej, ograniczając do minimum rolę typowych metod i technik badawczych takich jak kwestionariusze czy ankiety.

4

   W. Wincławski, Przemiany środowiska wychowawczego wsi peryferyjnej. Studium wioski Ciche Górne powiatu nowotarskiego, Ossolineum, Wrocław 1977.

5

   S. Kawula. Rodzina wiejska a wychowanie. Szczegółowe studium porównawcze, Toruń 1973.

6

¹³ J. Formicki, Rodzina wiejska..., op. cit.

7

   S. Kawula, Rodzina wiejska a wychowanie, op. cit., s. 5.

8

   S. Kawula, op. cit., s. 15.

9

   S. Kawula, op. cit.. ss. 15-16.

10

   Typologia ta została opracowana na wzorcach St. Kawuli na seminarium Katedry Pedagogiki Spo