52

Tabela I. Warunki społeczno-ekonomiczne oraz wychowawcze głównych

typów środowisk

Lp.	Miasto	Wieś tradycyjna	Wieś współczesna
1*	Różnorodność zawodowa	Jednorodność zajęć ludności - praca na roli	Różnorodność zawodowa z dominacją zawodów rolniczych
2*	Praca rodziców źródłem dochodów rodziny	Rodzinna wspólnota pracy	Rodzinna wspólnota pracy w gospodarstwie rolnym (udział dzieci w wieku szkolnym ograniczony), często dodatkowo lub wyłącznie praca rodziców poza gospodarstwem
3*	Luźna więź rodzinna w gronie krewnych i powinowatych, zanik więzi sąsiedzkich	Silna więź rodzinna w kręgach krewniaczo-sąsiedz-kich	Rozluźniona więź rodzinna i sąsiedzka
4	Rodziny dwupokoleniowe, niezbyt liczne	Rodziny trójpokoleniowe, wielodzietne	Zarówno rodziny dwu-jak i trójpokoleniowe, wskaźnik dzietności wyższy niż w mieście
5	Różnorodność wzorów wychowawczych	Swoisty tradycjonalizm i sztywność wzorów wychowawczych	Różnorodność wzorów wychowawczych; lecz nie tak szybka jak w mieście ich akceptacja i przy-swajalność
6	Różnorodność w zakresie podziału ról i obowiązków w rodzinie	Wyraźnie zaznaczony u odział ról i obowiązków wszystkich członków rodziny, zależny od płci, wieku i pozycji w rodzinie	Różnorodność w zakresie podziału ról i obowiązków; decydującą rolę odgrywa typ ekonomicznego funkcjonowania rodziny
7	Praktyczny zanik instytucji głowy rodziny; dominuje model partnerstwa	^5atriarchalny typ stosunków w rodzinie, któremu >yły podporządkowane dorosłe i nawet zamężne, iłe jeszcze niesamodzielne skonomicznie dzieci	Zanik patriarchatu w tradycyjnej formie; w rodzinach rolniczych funkcjonu-e rola kierującego gospodarstwem: coraz częściej pełnią ją obecnie kobiety
8	Rozwinięte aspiracje oświatowe; kształcenie jedyną szansą zdobycia zawodu i samodzielności ekonomicznej >rzez dzieci	i rak aspiracji oświatowych, wiedza przekazywana systemem trady-:yjnym z „ojca na syna”	Vzekonanie o konieczności zdobywania zawodów 5rzez. dzieci, które opuszką wieś i gospodarstwo; liezbyt silne aspiracje do kształcenia na poziomie zkoly wyższej

	Lp.	Miasto	Wieś tradycyjna	Wieś współczesna
	9	Znaczący udział instytucji w procesie	Wychowanie wyłącznie w rodzinie i kręgu sąsiedzko-	Ograniczona rola instytucji wychowawczych, nie-
		wychowania	-krewniaczym	wielki udział społeczności lokalnej
	10*	Dostępność dużej	Życie kulturalne	Ograniczona liczba instytu-
		liczby instytucji	organizowane jest	cji kulturalnych, znikoma
Ev* i		kulturalnych	spontanicznie przez mieszkańców wsi	rola inicjatyw społeczności wioskowej: uczestnictwo mieszkańców wsi w kulturze masowej

£.Viż -

Badania prowadzone w Katedrze Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego ukazują więc zmiany w istocie i roli autorytetów. W środowisku wiejskim dominował autorytet osobowy, kreowany uznaniem powszechnym. Przysługiwał na ogół ludziom starszym, odznaczającym się Przemiany prawością, doświadczeniem i mądrością życiową i bogactwem. Obok tego •"•‘mytem istniały autorytety formalne, np. nauczyciela, księdza. Wszystkie one uległy znacznej deprecjacji. Prowadzone przeze mnie badania wśród nauczycieli na reprezentacji ogólnopolskiej w r. 1970 oraz na próbach incydentalnych w latach 1978-1982 oraz 1989 ukazały stały regres autorytetu nauczyciela w społeczności wiejskiej. Ci sami nauczyciele szukając źródeł kryzysu wychowania na drugim miejscu wymienili zanik autorytetów osobowych i ideowych wzorców. Badana młodzież wiejska (badania ciągłe w latach 1978-1984) nie widzi w swym otoczeniu osób, które zasługiwałyby w jej mniemaniu na miano wzorów osobowych. Postępowaniem jej kieruje motywacja wewnętrzna, a wsparcia szuka ewentualnie u rodziców i rówieśników.

Pokrewnym autorytetowi zjawiskiem była w społeczności lokalnej szczególna, sakralna rola samej wsi jako systemu społecznego ludzi, obyczajowości, reguł życia, systemu zależności i więzi. Ten sakralny charakter społeczności ukształtowała częściowo izolacja przestrzenna, ale był to również swoisty mechanizm obronny przed innością, przed zagrożeniem własnej tożsamości.

Najpierw przełamanie izolacji przestrzennej kulturowej i gospodarczej było przyczyną zmierzchu etosu wsi. Następnie propaganda celowo ukazała wieś jako ośrodek nienowoczesności, a nawet zacofania. Chłopskość stała się cechą pejoratywną. Awans społeczny wiódł przez porzucenie wsi. Gloryfikowano bezkrytycznie proces industrializacji i urbanizacji. Wieś i chłopskość ze wszystkimi cechami i implikacjami wychowawczymi stały się rzeczą wstydliwą. Wszelkie więc rygory płynące z tradycji wiejskiej, sankcjonowane przez społeczność lokalną zostały zdegradowane i odrzucone.

Zjawiska te objawiły się najdotkliwiej w latach 50. i 60. W tym okresie

171