5 (257)

rni i prawicową identyfikacją), z brakiem politycznego wyrafinowania i zainteresowania polityką, brakiem zaufania do polityki i polityków, poczuciem bezradności politycznej, anomią, autorytaryzmem, a jednocześnie z brakiem poparcia dla silnego lidera (Rosę, 1985; Schcepers, Fclling, Peters, 1992). W Stanach Zjednoczonych osoby charakteryzujące się postawami nacjonalistycznymi deklarowały też brak wsparcia dla demokratycznych reguł (Kosterman, Fesh-bach, 1989). W Polsce natężenie postaw nacjonalistycznych (przekonania o wyższości polskich symboli narodowych i polskiej polityki oraz duma z narodowych osiągnięć) okazało się związane z odbiegającym od słownikowego rozumieniem demokracji: osoby bardziej nacjonalistyczne częściej niż osoby mniej nacjonalistyczne rozumiały demokrację jako formę państwa ideologicznego, katolickiego lub opiekuńczego. Większe natężenie postaw nacjonalistycznych związane było z mniej pozytywnym stosunkiem do demokracji; postawy patriotyczne pozostawały bez związku ze stosunkiem do demokracji (Skarżyńska, 1994; Boski, 1995).

Wykazano także związki postaw nacjonalistycznych z poczuciem niezadowolenia ze społecznych relacji w rodzinie (Rosę, 1985), z poczuciem społecznej izolacji, bezradności, braku norm czy z dezorientacją moralną, z niepewnością statusu jednostki oraz ze społeczno-ekonomiczną frustracją (Loh, 1975; Schee-pers, Felling, Peters, 1992).

Próbowano także wykazać eksperymentalnie, iż inne czynniki (manipulowane eksperymentalnie) powodują znaczący wzrost patriotyzmu, ale nie nacjonalizmu, a inne — tylko wzrost nacjonalizmu (Feshbach, 1993). Aby wywołać wzrost patriotyzmu, proszono badanych studentów o wyobrażenie sobie, że na skutek jakiegoś nieszczęśliwego zbiegu okoliczności zostali oddzieleni od ojca lub matki. Natomiast aby wywołać wzrost nacjonalizmu, prosili badanych

0    wyobrażenie sobie sytuacji, w której stracili swój status i władzę. Zabiegi te przyniosły nic w pełni rozstrzygające dane na temat „rozdzielności” badanych postaw narodowych. Okazało się, iż manipulacja wyobrażeniem separacji z ojcem spowodowała istotny wzrost patriotyzmu u kobiet, ale nie u mężczyzn; natomiast istotny wzrost nacjonalizmu u mężczyzn spowodowała manipulacja wyobrażoną separacją z matką. Dla manipulacji wyobrażoną sytuacją utraty władzy czy statusu nie uzyskano istotnych statystycznie efektów. Na podstawie tego eksperymentu można więc tylko powiedzieć, iż patriotyzm i nacjonalizm są „wrażliwe” na inne czynniki czy warunki sytuacyjne oraz że ich uwarunkowania są skomplikowane i mają wyraźnie interakcyjną naturę.

Empirycznie testowane związki między nacjonalizmem a patriotyzmem (jako syndromami postaw) są rozmaicie silne w różnych społeczeństwach. Najsłabsze korelacje między nimi stwierdzono w USA w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych (współczynniki korelacji nie wyższe niż 0,28). W Japonii i w Polsce w latach dziewięćdziesiątych były one istotnie silniejsze (współczynniki korelacji między 0,44 a 0,48) (por. Karasawa, 1994; Skarżyńska, Poppe, 1997; Skarżyńska, 2000). Te międzynarodowe czy międzykulturowe różnice w sile związku między syndromami postaw nacjonalistycznych

1    patriotycznych są interpretowane na dwa sposoby: jedni autorzy piszą o kulturowej specyfice postaw narodowych, inni widzą w nich potwierdzenie hipotezy, iż oba te syndromy są ideologicznie powiązane. „Nic do utrzymania jest próba traktowania »nacjonalizmu« i »patriotyzinu« jako inaczej nazwanych odpowiedników »dobrego« i »złego« nacjonalizmu, w taki sposób, jakby należały one do dwóch zupełnie różnych gatunków ideologicznych. Inspiracje artystyczne, pożądana tożsamość, wola mocy i polityka represji mogą być i często są nierozerwalnie związane. Różnice między nacjonalizmami wynikają tyleż z charakteru ich kontekstów międzynarodowych, co z różnic w rodzi-' mej formie i treści” (Calhoun, 1997, s. 253). Obecny stan badań nie pozwala rozstrzygnąć, która z powyższych hipotez jest słuszna, Psychologiczne podejście do natury postaw narodowych, które przedstawimy w kolejnym rozdziale, wydaje się jednak wskazywać na rozmaite mechanizmy rozwoju różnych aspektów postaw narodowych (patriotycznych i nacjonalistycznych), ale pokazuje też ich określoną sekwencję rozwojową oraz możliwości przekształcania się czy czasowego „przełączania się” jednych postaw w drugie.

Hierarchiczna struktura postaw narodowych: psychospołeczna geneza

Ostatnie dziesięciolecie przyniosło nie tylko wzrost teoretycznego zainteresowania zjawiskami patriotyzmu i nacjonalizmu ze strony psychologów, ale także wyraźny przyrost psychospołecznych badań empirycznych na ten temat. Badania idą w różnych kierunkach. Jeden z ważnych nurtów dotyczy struktury postaw, powiązań między rozmaitymi ich składnikami, ich rozwoju oraz uwarunkowań. Inny nurt koncentruje się na sytuacyjnej zmienności owych postaw (lub ich składowych), a jeszcze inny - na ich konsekwencjach lub korelatach, zwłaszcza na stereotypach etnicznych, uprzedzeniach czy różnych formach zachowań wobec „swoich” i „obcych” etnicznie.

Dla wyjaśnienia procesu kształtowania się postaw narodowych używane są różne teorie. Najczęściej badacze odwołują się do teorii społecznej kategoryzacji, tożsamości i porównań społecznych (Tajfel, 1981, 1982; Tajfeł, Turner, 1979; Turner, 1987) oraz do teorii opanowywania trwogi (Greenberg, Pysz-czynski i in., 1992).

Korzystając z elementów tych teorii, H. Dekker i D. Malova (1994) przedstawili stosunkowo najbardziej rozwiniętą koncepcję kształtowania się stmk-tuiy postaw narodowych. Ich zdaniem postawa narodowa jednostki zawiera -podobnie jak każdy inny rodzaj postaw - trzy rodzaje elementów: (1) przekonania, opinie i sądy ojej przedmiocie, (2) uczucia oraz (3) tendencje do zachowań i/lub zachowania. W rozwoju postaw narodowych pierwszym krokiem jest świadomość istnienia jej obiektu (przedmiotu), czyli świadomość jednostki, iż żyje w określonym kraju czy państwie i żę ma określoną narodowość. Na przykład: żyję w Polsce, jestem Polakiem (lub: Niemcem, Amerykaninem, Rumunem), albo: żyję w Austrii, jestem Polakiem (lub: Austriakiem, Niemcem, Rumunem), świadomość taką zdobywamy zwyMc praod ósmym rokiem życia, głównie dzięki procesom socjalizacyjnym w rodzinie. Warto zauwatji, ^ w omawianej koncepcji postaw narodowych przedmiotem tych postaw jest nie

283