5 (522)

i

()

Mikroekonomia

Do takiego jednoznacznego określenia ekonomii jako nauki pozytywnej, tzyli ostatecznie uwolnionej od wszelkich sądów wartościujących (funkcji aksjologicznej), zgłoszono szereg wątpliwości w związku z rozwojem tzw. teorii wyboru społecznego, zapoczątkowanej pracami J.K. Arrowa. Wskazano w niej bowiem, iż możliwa jest systematyczna, pozytywna analiza różnych sądów wartościujących, w tym także preferencji społecznych, a także innych niż uty-litarystyczne zasad racjonalności. Niektórzy ekonomiści, zaliczani do kierunków krytykujących nurt neoklasyczny, np. G. Myrdal (neoinstytucjonalista) czy J. Robinson {postkeynesistka), zwracają uwagę na to, że tradycyjne rozróżnienie pomiędzy empirycznymi faktami i sądami wartościującymi, stanowiące podstawę dystynkcji ekonomii pozytywnej i normatywnej, nie jest wystarczające¹. Sądy wartościujące bowiem (etyczne, polityczne czy dotyczące samej metodologii nauki), mogą wtórnie oddziaływać na wybór problemów podejmowanych w teorii ekonomii, jak i na wybór teoretycznych podstaw, w ramach których takiej analizy się dokonuje.

Za wprowadzeniem do ekonomii pierwiastków etycznych opowiada się zdecydowanie m.in. Kenneth E. Boulding, zwolennik traktowania ekonomii jako nauki moralnej². Wychodzi on z założenia, że zachowaniem każdej jednostki kieruje pewien, uznawany przez nią system wartości, odzwierciedlający się w postaci preferencji występujących w codziennym postępowaniu. Uważa, iż jeden spośród alternatywnych systemów wartości staje się etycznym systemem wartości danej grupy czy społeczeństw. Systemy takie współtworzą kulturę i są przez nią tworzone. Taka obustronna zależność zachodzi między zmianami w systemach etycznych, społecznych i gospodarczych. Ekonomia dla Bouldinga to nauka moralna, gdyż posługuje się sądami sformułowanymi na podstawie skali preferencji, zaś preferencje owe wynikają z przyjętej skali wartości.

Pani profesor Bożena Klimczak, słusznie wskazuje, że: „Ekonomista, badający rzeczywistość gospodarczą, a więc rzeczywistość tworzoną przez człowieka, nie może pomijać aksjologicznych i normatywnych aspektów jego działalności. U swego początku w starożytności i u swego współczesnego startu ekonomia była nauką etyczną. Zarówno Arystoteles, jak i Adam Smith dokonywali wartościowania zjawisk gospodarczych, a podstawowym problemom ekonomicznym swoich czasów świadomie nadawali wymiar aksjologiczny i moralny. W rozwoju ekonomii stale ścierały się dwa nurty: nurt ekonomii pozytywnej, której jedynym zadaniem jest wyjaśnianie rzeczywistości gospodarczej, oraz nurt normatywny, oceniający i wartościujący zachowania gospodarcze ludzi wraz z ich intencjami oraz funkcjonowanie gospodarki jako całości”'⁰. Mimo usilnych starań nie udało się zupełnie usunąć problemów etycznych z ekonomii, szczególnie w płaszczyźnie wyborów osób gospodarujących. W wieku XX tacy autorzy, jak Max Weber, Friedrich August von Hayek, czy Karl Raimund Popper wnieśli do ekonomii problemy etyki społecznej^{3 4}.

Autorzy Historii myśli ekonomicznej H. Landreth i David C. Colander, stwierdzają wręcz: „ ekonomia jest nauką społeczną ściśle związaną z kwestiami etycznymi, na które nie ma łatwych odpowiedzi. Każdy ekonomista pracuje w obrębie szerszego środowiska społecznego przenikniętego normatywnymi postawami, które trudno jest wykluczyć ze sfery badań i trudno je nawet wyodrębnić. Z powodu tych trudności wybranie przez ekonomistów właściwej metodologii ma kluczowe znaczenie dla postępów wiedzy ekonomicznej”'².

Sądy owe można odnieść także do pojmowania obiektywnego charakteru nauki w ogóle, czyli do postulatu takiego jej uprawiania, aby wolna była ona od sądów wartościujących. W tym względzie skłaniamy się w stronę stanowiska prof. Klemensa Szaniawskiego, który uważał, że: „nie nauka jest (lub nie jest) obiektywna, tylko ten, kto ją uprawia. (...) nauka nie mogłaby się rozwijać bez wartościowania uzyskiwanych twierdzeń. (...) Zatem wbrew dość rozpowszechnionemu stereotypowi trzeba uznać, że wartościowania pełnią w życiu nauki rolę istotną, choć na ogół trudno uchwytną, ponieważ rzadko znajdują bezpośredni wyraz w publikacjach naukowych. (...) obiektywność nauki pojmowana jako wyeliminowanie wpływu sądów wartościujących nie daje się zrealizować”'².

Współcześni ekonomiści, pragną ochronić statut ekonomii jako nauki pozytywnej, jednocześnie jednak zdają sobie sprawę z tego, iż działania gospodarcze ludzi mają aspekty zarówno ekonomiczne, jak i moralne. Uwzględnianie tylko jednego z nich prowadzi albo do ekonomizmu, albo do moralizmu.

1

   W tym miejscu chciałbym zwrócić uwagę na to, że wszelkie kwalifikowanie poszczególnych ekonomistów do określonych orientacji jest umowne i zawiera wiele uproszczeń.

2

   Por. K.E. Boulding, Czy ekonomia jest niezbędna; Ekonomia jako nauka moralna /w:/ Ponad ekonomią. PIW, Warszawa 1985, s. 29-41 i 43-55.

3

¹⁰    B. Klimczak, Problem Izw. trzeciej drogi w świetle katolickiej nauki społecznej /w:/ Współczesne problemy Polski w świetle katolickiej nauki społecznej. Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 631, Wrocław 1992, s. 63.

4

   Por. też: B. Klimczak, Etyka gospodarcza, Wyd. AE we Wrocławiu. Wrocław 1996, s. 5-6.

¹²    H. Landreth, D.C. Colander, Historia myśli, s. 36.

¹³    K. Szaniawski, O nauce, rozumowaniu i wartościach. PWN, Warszawa 1994, s. 9-16.