5 (993)

Zainteresowano się również opisanymi wyżej dwuczłonowymi konstrukcjami zaprzeczonymi. Już H. Kaliński w roku 1822¹, a potem Królikowski (1826, 56—57) potępiają zwroty nie... jak, ponieważ uważają je za powstałe pod wpływem francuskiego ne que. Tę ocenę powtarzają też późniejsi styliści, np. Szczer-bowicz-Wieczór (1891, 60—62) krytykuje nie... tylko i nie... jak tylko, przyznając, że błąd ten „daje się [...] słyszeć w Warszawie powszechnie”.

Wyzwolenie się spod wpływów łaciny i języka francuskiego oraz rozwój normatywnej stylistyki zapewne wpłynęły na zaobserwowane tu cofanie się osobliwości wynikających z niezdyscyplinowania związków składniowych.

Różne przekładnie, zbytnie oddalenia od siebie składników związku też np. u Fredry, F. Mickiewicza, Syrokomli, Słowackiego (Mail y); konstrukcje typu nie... jak tylko itp. — np. ZapK A, B, C, w fil., u Słowackiego (Maiły), Jeża. Anakoluty np. u F. Mickiewicza.

Orzeczenie finalne zauważone u F. Mickiewicza, Słowackiego (Mail y), Szopena.

W zakończeniu ogólnej charakterystyki składni języka XIX wieku nadmienimy — raczej pokrótce — o zjawiskach najpłytszych, bo toczących się na pograniczu składni i leksykologii czy frazeologii. Są to problemy dotyczące nie tyle samej konstrukcji związków składniowych, ile jakości poszczególnych, doraźnie dobieranych elementów tych konstrukcji, dobieranych z zasobu leksykalnego, a będących znakami stosunków składniowych pomiędzy zasadniczymi członami konstrukcji. Są to przyimki i niektóre spójniki.

Z uwagi na głównie leksykalny (a dopiero drugorzędnie — składniowy) charakter tych zjawisk i form przedstawi się tu tylko ogólnie tę problematykę.

Do tego rodzaju osobliwości języka XIX wieku należy inne niż dziś użycie przyimków w wyrażeniach przyimkowych, zwłaszcza w tych, które określają czasownik.

Zjawisko to wynika z dużej pojemności funkcyjnej i leksykalnej przyimków polskich; konsekwencją jej są wielorakie możliwości wyrażania danego stosunku składniowego. Płynność jest więc duża. Nieobojętne są też wpływy obce, zwłaszcza języków wschodniosłowiańskich². Wahania i zmiany w zakresie dopełnienia omawia szczegółowo (ale na tle całokształtu historii polskiej składni) PisH, s. 106—113, podkreślając, że „ten zbiór przemian stanowi najbardziej skomplikowany obraz plątaniny zmieniających się zwyczajów składniowych” (s. 106).

Osobliwości dotyczą wielu przyimków, jak: dla, do, na, nad, o, od, po, pod, u, w, wśród, z, za, a więc widzimy, że jest to zjawisko dość częste i nadaje swoiste piętno ówczesnemu tekstowi. Frekwencją wyróżniają się w XIX wieku osobliwe:

dla w okoliczniku przyczyny, np. dla grubości cząstek swoich nie może do [...] zarodków przenikać (dziś z powodu) J 85;

na zamiast dzisiejszych różnych przyimków, np. na tem się ograniczam wyrażeniu Os 159 (dziś do); służy na odwożenie Sta 3 (dziś do);

o, jw., np. o przybyciu [...] wątpili G-P nr 105, podobnie o tem [...] wątpią Sewe 209³ (dziś w); O datach nie godzą się Kr 35 (dziś co do);

od w dopełnieniu sprawcy stanu jeszcze bardzo częste w I połowie XIX wieku, w II połowie już rzadkość, np. skarby [...] od Boga są dane Hor 10⁴;

w, zwłaszcza w zwrocie w wzglądzie (np. Tli 67), gdzie dziś używamy pod (rzadziej tam, gdzie dziś ze wzglądu na...); też wpływ(ać) w... zamiast dzisiejszego na;

za, zwłaszcza w okoliczniku przyczyny i akcesoryjnym, np. za to jesteśmy [...] szczęśliwi C-ze 19⁵.

Te osobliwości bardzo wyraźnie cofają się w II połowie XIX wieku: w O¹^ stanowią już tylko pojedyncze wypadki. Też obserwacja materiału w PisH przekonuje, że wiele zmian kończy się na przełomie XIX i XX wieku.

NT XIX wieku interesuje się głównie rywalizacją od i przez, usiłując rozdzielić zakresy ich użycia przy proponowaniu różnych kryteriów. Ciekawe, że jeszcze Krasnowolski (1897, 73) ocenia od i przez yako równorzędne określenia. Nie jest jeszcze krytykowane przyczynowe dla, natomiast już Jakubowicz (1823, 106) uważa, że lepiej w mieście niż na mieście. Oczywiście pojawiają się podejrzenia niektórych zwrotów o pochodzenie obce, np. Królikowski (1826, 54) uważa, że cieszyć się na co zamiast z czego to germanizm, a Krasnowolski (1897, 78) przestrzega przed rusycyzmem poszedł za doktorem zamiast po doktora.

Do przyimków zaliczyć też można jak(o), gdyż w pewnych związkach jego funkcja jest przyimkowa⁶. Chodzi tu o 2 typy związków, dziś już nie używanych lub występujących, ale poza normą:

25

1

Za: M. R. May en owa: Mickiewicz a tradycje stylistyczne. „Pamiętnik Literacki” 1956, T. 47, zeszyt specjalny, s. 280.

2

Np. w wypieraniu różnych przyimków przez dla, o czym zob. K. Grochowska-Iwańska: Użycie przyimka „dla” w języku pisarzy kresowych (na materiale utworów A. Mickiewicza. Melchiora Wańkowicza i innych). W: „Studia i Materiały WSP w Zielonej Górze”. T. 35: Filologia rosyjska 9. Zielona Góra 1990, s. 213-221.

3

   Jeszcze Skobel (1870, 54) krytykuje wątpić w coś zamiast o czymś.

4

   Udział przez w II połowie XVIII w. wynosił 12% (KsztXVIII, s. 157). W 3 dokładniej przebadanych źródłach O" nowe przez osiągało dopiero 10%, 30%, 30%. O zwycięstwie przez w XIX w. por. H. Oesterreicher: Imiesłów bierny w języku polskim. W: „Rozprawy Wydziału Filologicznego PA U”. T. 61. Kraków 1926, s. 51, oraz K. Wilczewska: Konstrukcje przyimkowe dopełnienia sprawcy stanu przy imiesłowie biernym w języku A. Mickiewicza. W: Księga pamiątkowa ku czci Konrada Górskiego. Toruń 1967, s. 247-253; także O. Wolińska: Język XIX-wiecznych wiadomości..., s. 30.

5

²¹ Co uderzało już w języku XVIII w. -zob. KsztXVIII, s. 134.

6

Tak np. K. Kai las: Syntaktyczna charakterystyka wielofunkcyjnego „jak”. „Polonica” 1986, T. 12, s. 129-132, oraz H. Zgółkowa: Funkcje syntaktyczne przyimków i wyrażeń przyimkowych we współczesnej polszczyżnie mówionej. Poznań 1980, s. 89.