62 63 (16)

62 1. Spostrzeganie

Na rycinie 1.13 przedstawiono schematycznie miejsce spostrzegania wśród procesów kierujących zachowaniem. Starano się uwzględnić wszystkie prawidłowości, o których była mowa uprzednio.

Punktem wyjścia procesu spostrzegania jest konfrontacja danych sensorycznych z informacjami pamięciowymi W procesie tym sprawdza się, w jakim stopniu docierająca do człowieka stymulacja senso- ; ryczna pasuje do posiadanych kategorii pamięciowych. Istotną rolę ¹ w początkowych fazach tego procesu odgrywają detektory cech, decydujące o sposobie uporządkowania stymulacji kierowanej do centralnego układu nerwowego, w którym następuje porównanie jej z danymi pamięciowymi.

Efektem tej konfrontacji jest rozpoznanie przedmiotu. Może temu towarzyszyć nazwanie tego przedmiotu, jeśli człowiek dysponuje odpowiednią ilością czasu. Procesy motywacyjne mogą wpływać na to, co się rozpoznaje, poprzez regulację dostępności kategorii — za pośrednictwem gotowości lub obronności percepcyjnej. Użycie pewnych kategorii może być utrudnione lub ułatwione ze względu na to, że spostrzegane przedmioty mają dla jednostki pewną wartość lub też stanowią jakieś zagrożenie.

Rozpoznanie przedmiotu uruchamia aktywność ośrodka decyzyjno--wykonawczego. Podejmowana jest decyzja o wykonaniu pewnych działań zdobywczych lub obronnych, a w przypadku dużej niepewności dc- ¹ cyzja o pobraniu dodatkowych informacji. Często jest tak, że ten ostatni rodzaj decyzji autonomizuje się i wtedy mamy do czynienia z „czystą" ' aktywnością poznawczą. Na działalność ośrodka wykonawczo-decyzyj-nego silnie wpływają procesy emocjonalno-motywacyjne, które mogą przy podejmowaniu decyzji wywoływać pewne odstępstwa od kryteriów racjonalności. Odstępstwa te związane być mogą, z jednej strony, z su- ! biektywną oceną wartości przedmiotów, z drugiej zaś — z subiektywną oceną prawdopodobieństwa występowania pewnych przedmiotów w na- | szym otoczeniu.

Efektem decyzji jest wykonanie określonego działania. Szczególną kategorię działań stanowią działania eksploracyjne — są one, wedle Neisera, trzecim obok danych sensorycznych i schematów pamięciowych (tu określonych ogólniej jako dane pamięciowe) elementem cyklu poznawczego. Rezultatem eksploracji jest uzyskanie nowych danych sensorycznych; stąd też strzałka łącząca działania eksploracyjne z danymi sensorycznymi.

Układ przedstawiony na ryc. 1.13 jest układem uczącym się. To uczenie się związane jest z rejestrowaniem własnej aktywności oraz jej rezultatów. Wszystkie informacje tego typu rejestrowane są w pamięci Zmiana zawartości pamięci wpływa z kolei na proces spostrzegania, jako ze pojawiają się nowe kategorie, które mogą być wykorzystywane przy interpretacji danych sensorycznych.

Na najprostszym poziomie proces uczenia się oparty jest na wzmacniającym oddziaływaniu rezultatów działań: utrwaleniu podlegają te j

działania, które doprowadziły do rezultatów zamierzonych przez jednostkę. Działania, które zakończyły się niepowodzeniem, są eliminowane z repertuaru behawioralnego danej jednostki. Na poziomie głębszym proces uczenia się związany jest ze zmianami w funkcjonowaniu ośrodka wykonawczo-decyzyjnego. Człowiek sprawdza, jakiego typu decyzje doprowadziły do sukcesu lub porażki. Odpowiednio do tego zmienia też. kryteria podejmowania decyzji.

Sięgając jeszcze głębiej może dotrzeć do tego, w jakim stopniu błędnie podjęte decyzje były rezultatem błędnej kategoryzacji — mamy wtedy do czynienia z uczeniem się percepcyjnym. To uczenie się prawidłowego spostrzegania występuje przede wszystkim w okresie dzieciństwa. Wtedy właśnie jednostka przyswaja sobie podstawowe kategorie percepcyjne, uczy się korzystać z informacji dotyczących fizycznych właściwości przedmiotów, a także z informacji dotyczących ich funkcji Nie zawsze te dwie grupy danych są ściśle zc sobą związane — przedmioty podobnie wyglądające mogą pełnić nieco inne funkcje. Przykładowo, istnieje duże podobieństwo fizyczne między rakietą tenisową a trzepaczką, natomiast ich funkcje są nieco inne. W pewnych przypadkach rakieta może zastąpić trzepać/kę (aczkolwiek nie musi to być korzystne dla samej rakiety), natomiast wykorzystywanie trzepaczki do gry w tenisa nie jest możliwe.

Przedstawione uwagi wskazują wyraźnie, że bez procesu spostrzegania nie można wyobrazić sobie procesu sterowania zachowaniem. Jest rzeczą charakterystyczną, że spostrzeganie nie tylko dostarcza „pokarmu" dla tych procesów sterujących, lecz także pełni ważne funkcje kontrolne; bez niego nie jest również możliwe modyfikowanie rachowania i nabywanie doświadczeń.

Jednakże warto zwrócić uwagę na to, że w spostrzeganiu występują dwa uzupełniające się procesy przetwarzania informacji: procesy „dół—góra" oraz „góra—dół". Te pierwsze to tradycyjnie rozumiane spostrzeganie, które 2ac/.yna się od odbioru informacji zmysłowych, przekazywanych następnie do wyższych pięter układu nerwowego, gdzie poddawane są coraz pełniejszej analizie. To, co człowiek spostrzega, jest głównie uzależnione od docierającej do jego narządów zmysłowych stymulacji. Sprawa ta jest jasna i oczywista w tych przypadkach, kiedy informacja sensoryczna jest pełna, kiedy nie działają żadne bodźce zakłócające.

Częstokroć jednak dostępna informacja sensoryczna jest niepełna, a jednocześnie dysponujemy informacjami pochodzącymi z innych źródeł. W takich przypadkach uruchamiane są procesy „góra—dół⁷'. Zdjęcie zamieszczone w gazecie zawiera dość ubogą informację sensoryczną —■ łatwo możemy się o tym przekonać oglądając je przez lupę. Poprzez siatkę rastra widzimy wtedy tylko punkty różniące się stopniem zaczernienia; bez lupy widzimy natomiast wyraźny kształt. Tego rodzaju spostrzeganie możliwe jest dzięki temu, że uruchamiane są schematy pamięciowe, które pozwalają skompensować deficyt informacji wzrokowej. Kompensację tę ułatwia także fakt, iż informacja zawarta w podpisie poz-