67

198 MORFOLOGIA

znaczenie całości, por. PRZESPAĆ, ZMARTWIĆ SIĘ, DRGNĄĆ, PÓJŚĆ, ZAŚWIECIĆ SIĘ; SPOTYKAĆ, PRZERAŻAĆ SIĘ, ZAKŁUWAĆ (por. „Sło-wotwórstwo”, s. 209-213). Jedynie samoistne procesy i świadome działania, których naturalną konsekwencją-celem jest zmiana stanu uczestników sytuacji, mogą być widziane jako niedokonane i dokonane. Pary czasowników, które je wyrażają, tworzą tzw. czyste pary aspektowe, z zasady powiązane stosunkiem słowotwórczym, np. ŁYSIEĆ : WYŁYSIEĆ, WIĘDNĄĆ : ZWIĘDNĄĆ, ROBIĆ : ZROBIĆ, PISAĆ : NAPISAĆ, WYJEŻDŻAĆ : WYJECHAĆ, PODPISYWAĆ : PODPISAĆ, ale też BRAĆ : WZIĄĆ, KŁAŚĆ : POŁOŻYĆ (por. „Słowotwórstwo”, s. 213). Różnicę ich znaczenia zilustrujemy opisowo parami następujących zdań:

Marek łysiał od roku 'Marek podlegał procesowi stopniowej utraty włosów, który trwał od roku’;

Marek wyłysiał 'stan Marka uległ zmianie wskutek wcześniejszej stopniowej utraty włosów; Marek jest łysy’;

Jutro Piotr będzie pisał referat 'jutro Piotr będzie w trakcie wytwarzania ciągów liter, którego przewidywanym efektem ma być tekst referatu’;

Jutro Piotr napisze referat 'sytuacja ulegnie zmianie: w wyniku wcześniejszego wytwarzania ciągów liter przez Piotra powstanie skończony tekst referatu’.

Różnica między aspektami przejawia się też w tym, że tylko czasowniki niedokonane mogą się łączyć z tzw. czasownikami fazowymi zaczynać l zacząć, kończyć / skończyć, bo tylko w stanach i akcjach przedstawianych jako trwające można wskazać fazę początkową lub końcową. Stąd poprawna jest wypowiedź Piotr zaczyna / zaczął I kończy l skończył pisać referaty ale nie *Piotr zaczyna / zaczął / kończy / skończył napisać referat.

Dla odmiany czasowników aspekt jest kategorią klasyfikującą. Dzieląc wszystkie czasowniki na niedokonane i dokonane, przesądza o ilości i postaci morfologicznej form każdej z tych grup.

5.1.2. Kategoria czasu

Kategoria czasu gramatycznego służy do ogólnego informowania o czasie zdarzenia komunikowanego w zdaniu poprzez użycie odpowiednich form czasownika stanowiącego centrum tego zdania. Podstawą użycia tych form jest ustalenie przez nadawcę stosunku miedzy czasem tego zdarzenia a czasem wypowiadania komunikatu informującego o tym zdarzeniu. Istnieją tu trzy możliwości:

(a)    jeżeli czas zdarzenia jest równoczesny (przynajmniej częściowo) z czasem wypowiadania komunikatu, stosowane są formy czasu teraźniejszego;

(b)    jeżeli czas zdarzenia jest wcześniejszy niż czas wypowiadania komunikatu, stosowane są formy czasu przeszłego;

(c)    jeżeli czas zdarzenia jest późniejszy niż czas wypowiadania komunikatu, stosowane są formy czasu przyszłego.

Tak ustalone funkcje form czasowych nazywamy czasem gramatycznym bezwzględnym. Powyższe trzy wartości właściwe są tylko czasownikom niedokonanym, np. Maria śpi l spała / będzie spać. Czasowniki dokonane, które - jak wiadomo - nie informują o akcji w toku, lecz o Jej widzeniu z późniejszego punktu czasowego, nie mogą tej złożonej sytuacji wyrażać w czasie teraźniejszym, ale mogą informować o jej uprzednioŚci bądź następczości w stosunku do momentu mówienia, por. Maria przespała / prześpi wykład.

Powyższa funkcja form czasu teraźniejszego jest ich funkcją podstawową, ale nie jedyną. Z porównania zdań Janek pisze (w tej chwili) list : Janek pisze powieści wynika, że tylko pierwsze wyraża równoczesność akcji z czasem jego wypowiadania. Zdanie drugie informuje, że Janek zajmuje się pisaniem powieści, ale niekoniecznie w czasie mówienia o tym. Czas sytuacji wyrażanej w zdaniu pierwszym nazywamy czasem teraźniejszym aktualnym, a w zdaniu drugim - czasem teraźniejszym nieaktualnym. W tym drugim wypadku formy czasu teraźniejszego stosowane są do wyrażania zdarzeń względnie stałych, zwyczajowych, powtarzających się w dłuższym czasie, lub zdarzeń czasowo nieograniczonych, pozaczasowych, jak w ogólnych stwierdzeniach typu Gorączka oznacza chorobę, Dwa plus dwa równa się cztery. Akcje pozaczasowe mogą być wyrażane także przez formy oiaiu przyszłego czasowników dokonanych, np. Kruk krukowi oka nie wykolę.

Formy czasu teraźniejszego stosowane są ponadto w opowiadaniach o zdarzeniach przeszłych jako zabieg stylistyczny ,,unąooznlaJący^M te zdarzenia, czyli jako tzw. czas teraźniejszy historyczny, jak np. w wypowiedzi Idę wczoraj ulicą i zdarza mi się coś niezwykłego! Mogą też wyrażać zaplanowane akcje przyszłe, np, Jutro wyjetdtam do Warszawy.

Czas zdarzenia komunikowanego w zdaniu można także określać poprzez ustosunkowanie go względem innego zdarzeniat o którym również